top of page

STATWARJI

(Statwi f' minjatura)

F' din is- sezzjoni se naghtu harsa fid- dettal lejn l- istatwarji li ghandna fil- Gzejjer Maltin. Insibu bosta artisti ta' esperjenza kbira fostna w li diga huma maghrufa mad- dilettanti tal- Gimgha Mqaddsa w ohrajn li ghadhom zghar u ghadhom fil- bidu tal- karriera taghhom f' dan il- qasam. Minn naha taghna ghamilna minn kollox biex nippruvaw niksbu taghrif u nformazzjoni kemm nistu biex flimkien naqsmuha maghkom id- dilettanti. Xi whud mill- artisti sfortunatament hallewna w ma kienx facli ghalina li nsibu taghrif dwarhom. Nittamaw li l- informazzjoni li se nxerrdu maghkom tkun ta' beneficcju biex niskopru aktar it- talent ta' dawn l- istatwarji lokali.

PIERRE BUGEJA

Pierre Bugeja twieled fis- 17 ta' Dicembru tas- sena 1962  u  għal sitta w għoxrin sena ħadem mal- akkademja tal- pulizija. Miżżewweġ lil Alexandra fis- 16 ta' Mejju 1989 u għandu żewġt itfal bl- isem ta' Tyrone u Roxanne. Matul is- snin tiegħu fl- akkademja tal- pulizija huwa kien jorganizza w imexxi il- wirja "Last Super of Our Lord Jesus Christ" (1991 - 2007).

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Pierre Bugeja 

Huwa jhobb hafna l- football u jissapportja t- team ta' Milan u kif ukoll in- nazzjonal Taljan. Pierre, jaffaxxinah dak kollhu li

 

ghandu x' jaqsam mal- arti w il- mudellar. Studja c- ceramika w l- imudellar fuq it- tafal gewwa Targa Cap. Attenda l-

 

iskola tal- Arti mill- 1977 sal- 1980. Ghal Pierre ix -xoghol tal- Arti minn dejjem kien ibaqbaq f' demmu w minn ta' eta

 

bikrija kont issibu jilghab u jahdem bil- pastelina flok gugarelli bhal tfal ohra. Huwa kien johloq bosta mudelli zghar u fis-

 

sena 1980 kien spicca l- ewwel f' kompetizzjoni ta' figurini Religjuzi mahdumin bit- tafal. L- ewwel sett ta' statwi marbuta

 

mal- Gimgha Mqaddsa li hadem Pierre Bugeja imorru lura ghas- sena 1985 u jinsab gewwa Haz- Zebbug. Illum il-

 

gurnata dan l- artist insibuh jahdem fil- kamra ckejkna tieghu gewwa Bormla w huwa maghruf sew mad- dilettanti ta' dan

 

il- passatemp.  

L- informazzjoni rigward Pierre mehudha mill- pagna ta' Facebook: Pierre Bugeja

ANTONIO MIFSUD

Antonio Mifsud huwa statwarju Hamruniz u zzewweg lil Ruth Mifsud DeBattista fit- 18 ta' Dicembru tas- sena 2004. Fis- sena 1987 beda jistudja gewwa s- seminarju tal- Virtu, fejn hemmhekk gradwa. Dan l- artist jahdem fuq zewg stili - Dak tradizzjonali, jiġifieri l-figurattiv, fejn inti qed tara xi ħaġa u qed tifhem x’inhi għax hi figura imma mbagħad 

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Antonio Mifsud 

jagħmel ukoll xogħol astratt  u kif ukoll l- iskultura tar- riljiev, speċjalment l- alto-riljiev; meta l-iskultura toħroġ sewwa l-

 

barra minnha nfisha. Missier l- imghallem ta' Antonio kien l- iskultur Wistin Camilleri, skultur li għamel bosta xogħlijiet li

 

baqgħu msemmija, fostom il- Monument tal- Mosta. Hawnhekk nirrejalizzaw mill- ewwel li Antonio tghallem taht Alfred

 

Camilleri Cauchi. Jghid li kien missieru li hadu ghandu w kienet opportunita li hu accetta bis- shih. Apparti l- iskultura,

 

dan l- istatwarju jhobb ukoll il- pittura w jghid illi togghbu għax japprezza ħafna l- isfumaturi tal- kuluri. Fil-fatt Antonio

 

jagħmel xogħol astratt tassew partikolari fejn iħallat l-istruttura flimkien mal-pittura. Ix- xogħol proprju ta’ Antonio huwa ta’

 

ners fl- ITU fit- taqsima fejn isiru l- operazzjonijiet tal- qalb. Ghal dan l- artist l -arti nfisha tikkonsisti f’ diversi oqsma

 

w għandha ħabta tifrex dawn il- friegħi tagħha f’ qalb l- artist u tħajjru jimraħ f’ oqsma oħra. Antonio huwa wkoll imħarreġ

 

fit- teknika tal- kamera w il -produzzjoni televiżiva. Xogħlijietu jinkludu diversi dokumentarji, bl- aktar wieħed magħruf

 

fostom huwa l- programm ‘Bottega’ illi fl- 2007 ġie nnominat fil-kategorija ‘Best Documentary’ fil- Malta TV Awards.

L- informazzjoni rigward Antonio mehudha mis- sit: www.FionaVella.com

SHAWN SALIBA

Shawn Saliba, Skultur żgħażugħ Mosti, twieled fil- 25 ta’ Lulju 1986.  Minn eta’ żgħira kellu ġibda lejn ix- xogħol ta’ l-Arti speċjament l- Arti Sagra, kemm pittura kif ukoll skultura.  Ta’ 19 -il sena beda l-istudju tiegħu ġewwa l- iskola ta’ l- Arti, l- Belt Valletta. Beda jistudja il- mudellatura fit- tafal taħt il- mibki s- Sur Joseph Casha, ix- xogħol tal- forom

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Shawn Saliba

taħt id- direzjoni tas- Sur Emanuel Cardona w l- istorja ta’ l- Arti mas- Sur Christian Attard.  Aktar il- quddiem għamel

 

esperjenza mas- Sur Joseph Chetchuti, ġewwa l- Funderija Artistika f’ Ħal Luqa fejn tgħallem it- teknika tal- bronż u għen

 

fuq diversi monumenti, fosthom Santa Marija w San Ġużepp, xogħol l- iskultur Malti Ċensu Apap, li jinsabu iżejnu iz-

 

zuntier tal- knisja Rotunda tal- Mosta, kif ukoll dak ta’ l- isptar Mater Dei xogħol ta’ l- iskultur Chris Ebejer.  Għal madwar

 

tlett snin, Shawn Saliba ħadem mal- kumpanija Laga Silversmiths ġewwa Ħal- Luqa fejn tgħallem it- teknika tax- xoghol

 

tal- Fidda. Ġewwa lis- studju tiegħu fil- Mosta, Shawn beda jaħdem fuq diversi statwi, kemm xogħol f’ minjatura kif ukoll

 

xogħol ta’ statwi lifesize maħduma fil- kartapesta w terracotta. Minbarra diversi xogħolijiet li jinsabu fid- djar Maltin, insibu

 

xogħol ieħor kemm fi knejjes u kappelel w anke barra minn xtutna.  Fost oħrajn insibu tlett statwi proċesjonali maħduma

 

fil- kartapesta, li Shawn ħadem lill-  emigranti Maltin ġewwa Sydney fl- Awstralja.   Dawn huma, statwa ta’ Santa

 

Marija, oħra ta’ Kristu Irxoxt w oħra ta’ San Ġorġ Preca.

L- informazzjoni rigward Shawn mehudha mils- sit: www.tvm.com.mt

PAWLU MUSCAT

Skultur iehor Malti li zgur huwa popolari mad- dilettanti huwa Pawlu Muscat. Twieled fid- 9 ta' Novembru tas- sena 1969 u huwa minn B' Kara. Izzewweg lil Terry Muscat fis- 6 ta' Mejju tal-1995 u ghandu zewgt itfal: Elena w Andreas. Pawlu minn dejjem kien affaxxinat b' dan id- delizzju w f' eta tenera ta' erba' snin kien mar joqghod fi Triq il- Kbira, B' Kara, fejn 

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Pawlu Muscat

hemmhekk kellhom id- drawwa li jarmaw għall- festa bil- lejl u hu kien joqgħod lejl sħiħ fil- gallarija flimkien m’ommu biex

 

joqgħod josservahom jarmaw il- pavaljuni tal- karti. Ta’ xi tmien snin beda jmur il- maħżen tal- għaqda tal- armar fejn

 

kien joqgħod jifli x’ inhu jsir u kultant jagħti daqqa t’ id u njiżbogħ xi ħaġa żgħira. Imbagħad ta’ xi tnax il- sena dahal 

 

bħala fratell mal- fratellanza tas- sagrament. Ta’ erbatax -il sena qala' l -ewwel sett vari tal- Ġimgħa l- Kbira mingħand

 

zijuh u minn hemm nibet l- interess tiegħu f’ dan il- qasam. Jiftakar li darba minnhom kellu pastur u ddeċida li jibdlu

 

f ’Santa Liena. Għalhekk qabad naqra plasticine w żid minn hemm u naqqas minn hawn, iffurmah fi statwa tagħha kif kien

 

jaf hu. Għamlilha wkoll kuruna fuq rasha li tinqala’ w min jaf kemm lagħbu biha taparsi qed jinkurunawha fil- festa. Beda

 

billi għall- ewwel kien joqgħod jesperimenta hekk, billi jifred partijiet tal- ġisem minn vari w pasturi differenti w jibdilhom

 

f’ xi personaġġ ieħor li jkun jixtieq hu. Eventwalment beda jipprova jagħmel il- pasturi tat- tafal tiegħu w għalkemm

 

ovvjament tal- ewwel kienu ta’ kwalità fqira, ftit ftit beda jrawwem lilhu nnifsu f’ din is- sengħa. Beda bil- fratelli

 

w imbagħad kompla jżid wieħed wara l- ieħor. Għamel madwar għaxar snin jaħdimhom u għalhekk huma għal

 

qalbu ferm. L- insistenza tan- nies biex tixtri x- xogħol tiegħu, finalment ħajritu biex jibda jaħdem xi ftit pasturi w vari għall-

 

bejgħ. Pawlu jghid li kien qed jipparteċipa f’ Casal Fornaro f’ Ħal- Qormi fejn qgħad juri lill- pubbliku kif isiru l- pasturi w il-

 

vari. Bla ma jaf kif, jghid li sab ruħu bin- nies jordnawlu x- xogħol u minn hemm bin- naqra n- naqra spiċċajt jbiegħ anki lil

 

tal-ħwienet.

L- informazzjoni rigward Pawlu mehudha mis- sit: www.fionavella.com

JESMOND MICALLEF

L- istatwarju Jesmond Micallef twieled fix- xahar ta' Jannar tas- sena 1973 u huwa mir- rahal ta' Hal Luqa. Illum il- gurnata joqghod gewwa Hal- Qormi, huwa mizzewweg u ghandu zewgt itfal. Jesmond studja s- sengha tal- arti gewwa l- Belt Valletta w sa ma' kellu 24 sena kien membru tal- Muzew. Dan l- istatwarju jghidilna li s- sengha tat- 

Dan ir- ritratt migbud minn Max Cassar u mehud mill- pagna ta' Facebook: Jesmond Micallef

terracotta togghbu mmens Ghal daqstant ix xoghol li jahdem hu huwa fit- terracotta. Ghalkemm Jesmond ihoss u ghandu

 

ghal qalbu hafna l- Milied jahdem ukoll xi xoghol ta' figuri ghal Gimgha Mqaddsa fejn ghandu diversi xoghlijiet mxerrdin

 

ma gziritna. Apparti Malta, Jesmond jghidilna wkoll li ghandu xi xoghlijiet ohra f' pajjizi barranin bhal Spanja, l- Awstrija w

 

anke fl- Italja. Fl- ahhar kliem tieghu jghidilna li "Ihoss li din l- arti ( artigjanat, tradizjoni ), jekk ma tresqekx lejn Alla ma

 

jkunx qed jintlahaq dan li jkun ghamel".

INDRI ATTARD

Statwarju iehor bravu w li mad- dilettanti tal- Gimgha Mqaddsa hu maghruf sew, bla dubju huwa l- artist Indri Attard. Imwieled nhar is- 16 ta' Frar, tas- sena 1980 gewwa l- Belt ta' Haz- Zebbug. Huwa mizewweg lil Analise w ghandhom tlett itfal. Bhal kull statwarju iehor, Indri ghamel l- istudju tieghu f' din l- arti, fejn l- ewwel studja gewwa li School 

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Indri Attard

Of Art, il- Belt Valletta u wara kompla dan l- istudju gewwa l- iskola tal- Arti, Salvatore Dimech, flimkien ma l- iskultur

 

Angelo Micallef u mal- pittur w induratur, l- artist Pawlu Galea tar- Rabat. Bejn is- sena 1994 u l- 1997, Indri studja l-

 

anatomija ma l- istess surmastrijiet. Hadem numru ta' statwi marbuta mal- Passjoni l- aktar f' minjatura originali. Indri, ma

 

jahdimx biss fuq minjatura w bhalha statwi maghrufa li hadem ghall- knejjes insibu r- Redentur li hemm fil- Parrocca ta'

 

Santu Wistin fil- Belt Valleta. Apparti r- Redentur, fl- istess knisja ghandu wkoll l- istatwa ta' Kristu Rxoxt. Aktar xoghlijiet li

 

hargu minn taht idejn dan l- istatwarju nsibuhom fil- kappella ta' Santa Marija f' Haz- Zebbug, fil- kappella ta' San Pawl f'

 

H' Attard w anke statwa ta' San Filippu djaknu gewwa Aggira, fi Sqallija. Indri, hadem ukoll diversi statwi ghal wirjiet u

 

kollezzjonijiet privati.

PUBLIO MAGRO

Hawnhekk ser nitkellmu dwar artist iehor li zgur m' ghandhux bzonn ta' ntroduzzjoni, artist li minn taht idejh hargu diversi opri nteressanti. Qed nirreferu ghal istatwarju Publio Magro, fejn ma bosta huwa maghruf bhalha l- Pullu. Publio, twieled gewwa l- Furjana, nhar it- 2 ta' Frar, tas- sena 1951 w huwa mizzewweg lil Lucia. Beda jitghallem is- sena tal- 

pullu_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Publio Magro

induratura mal- artist Emmanuel Farrugia tal- Imdina w fl- istess hin u post ma Pawlinu Bugeja. Tghallem l- iskultura

 

gewwa l- iskola tal- Arti, fil- Belt Valletta. Taht Samuel Bugeja, Publio, tghallem id- disinn waqt li l- mudellatura taht 

 

Vincenzo Apap u Gorg Borg. Publio, ilhu jahdem dan ix- xoghol, bejn wiehed w iehor mis- sena 1969 u ghadu attiv sal-

 

lum. Irrestawra w  indura diversi statwi fosthom l- istatwa ta' San Publju tal- Furjana. Publio, jaghmel ukoll il- wirja

 

personali tieghu gewwa Rahal Gdid, fejn fiha jesebixxi sett ta' vari mahduma minnhu stess.

RENZO GAUCI

Gauci twieled gewwa Hal- Tarxien fid- 29 ta' Marzu tas- sena 1959 u ha l- formazzjoni artistika tieghu fl- iskola tal- Arti Governattiva taht Carmelo Schembri, John Pace,Vincent Apap, Anton Calleja w Joseph Cassar. Renzo, hu restawratur, disinjatur, skultur u statwarju li beda jahdem fil- kartapesta fl- 1979. Tul is- snin, Gauci pproduca diversi statwi li 

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Renzo Gauci

jintramaw fit- toroq fil- festi titulari, pedestal u bradella tat- titular tal- Fgura w nicca ghat- titular tal- parrocca Marija

 

Regina tal- Marsa flimkien ma diversi oggetti ohra li jintuzaw fil- knejjes. Hu ghandu l- istudjo tieghu f' Hal Tarxien. Gauci 

​

hadem tliet vari processjonali tal- Gimgha Mqaddsa ghal Hal Gharghur li huma: l- Ecce Homo (1990), ir- Redentur

 

(1991), u l- Veronika ( 1993). Ghal Hal- Qormi (parrocca San Gorg) iddisinja r- rakkmu tal- bellus tal- Monument (2003)

 

filwaqt li fil- knisja tal- Ghasri f' Ghawdex jintramaw il- vari tar- Redentur u Kristu Mejjet (it- tnejn 2003) li, pero, ma

 

jinhargux f' purcissjoni.

L- informazzjoni rigward Renzo Gauci mehudha mill- ktieb, Il- Vari tal- Gimgha Mqaddsa fil- gzejjer Maltin ta' Joseph F. Grima 

NAZZARENU GAUCI

Nazzarenu Gauci msejjah bhala l- imghallem ta' l- istatwetti, twieled gewwa z- Zejtun nhar is- 7 t' Awissu tas- sena 1927. Huwa iben Dizma Gauci u Anna mwielda Barbara. Trabba ma' nannuh Gio Batta u minn ckunitu kellu hajra artistika. L- ewwel bicca xoghol kbira tieghu kienet wirja Golgotha, u minn dak iz- zmien beda jahdem settijiet ta' statwetti tal- Gimgha l- Kbira w ta' diversi qaddisin, kif ukoll pasturi kbar tal- Milied, imfittxija minn dilettanti f' hafna 

Nazzarenu%20Gauci_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mis- sit: artbyzejtunppl.wordpress.com.

parrocci ta' Malta. Mhux l- ewwel darba li l- pasturi kbar tieghu hadu l- ewwel premju f' kompetizzjonijiet. Fl- 1950

 

izzewweg lil Michelina, maghrufa bhala Nina Ferriggi minn Bormla, u kellhom tifel li sar sacerdot - Dun Gino Gauci, bhal

 

missieru mitfugh fuq l- arti, l- aktar ekklezjastika.

L- informazzjoni rigward Nazzareno Gauci hi mehudha mis- sit: artbyzejtunppl.wordpress.com.

NOEL CAUCHI

Noel Cauchi twieled il- Fgura fil- 25 ta' Jannar tas- sena 1973, beda l- iskola primarja ta' Rahal Gdid u fl- iskola sekondarja tal- istess rahal.

Wara erba' snin ta' studju fl- iskola tas- snajja Abraham Gatt ta' Bighi, u wara li studja bl- akbar serjeta, beda jitghallem l- iskultura ma' Nazzareno Gauci maghruf bhala d- Dizma, miz- Zejtun.

Noel gab ic- certifikati kollha tas- City and Guilds ta' Londra fis- sengha ta' electrician. Hu kien jahdem il- Malta 

Noel%20Cauchi%201_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Wirja Sanctae Crucis.

International Airport ghal diversi snin. Mindu kien ta' eta zghira Noel kien jinteressa ruhu fix- xoghol tat- tafal u l- 

 

mudellatura w beda jaghmel xi pasturi, wara xi snin ta' prattika hadem xoghol privat, hafna minnu mifrux f' diversi bliet u

 

rhula Maltin. Barra li hadem kwantita ta' settijiet ta' kull daqs ta' minjaturi ta' vari tal- Gimgha l- Kbira w statwi titulari,

 

hadem ukoll bosta pasturi ghal hafna dilettanti tal- presepji. Noel, li kien joqghod gewwa z- Zurrieq, kien mizzewweg lil

 

Tania w kellu zewg itfal, it- tifla Rebecca w it- tifel Jacob. Sfortunatament dan l- istatwarju bravu u mimli talent kien halla

 

lil din id- dinja tragikament nhar is- Sibt 14 ta' Novembru tas- sena 2009, fl- eta' ta' 36 sena.

LINO FARDELL

Bla ebda dubju Lino Fardell kien statwarju iehor li kien maghruf għall- passjoni li kien jitfa’ f’ xogħolu kif ukoll għall-għarfien kulturali tiegħu. Lino tgħallem ma’ Nazzareno Gauci magħruf bħala d- Diżma. Beda f' dan ix- xoghol fis- sena 1996, fejn kien jaghmel il- pasturi tal- Milied u l- istatwi tal- Gimgha Mqaddsa. Kienet il- mara ta' Nazzarenu Gauci li nkoraggitu biex ikompli din it- tradizzjoni halli ma tintilifx. Lino kien persuna li dejjem kien jara x' ser jivvinta biex joqtol il- hin.

Lino%20Fardell_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: The People Of Malta.

JENNINGS FALZON

Imwieled f’ Novembru 1986, Jennings huwa statwarju minn gewwa Naxxar. Irċieva l-edukazzjoni tiegħu gewwa l-MCAST - fl-Istitut tal- Arti u d-Disinn - u li segwa kors fil- Belle Arti, u kiseb B.A (hons) mill- Università ta' Fraunhofer–Gesellschaft f' Beriln fis- sena 2011. Tul l- istudji tiegħu fl -arti, l-iskultura figurattiva baqgħet

Jennings Falzon.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Anima Art Studio.

l -interess primarju tiegħu. Ix- xogħol tiegħu spiss juri nfluwenzi drammatiċi w allegoriċi mill- mitoloġija Griega w skultura
 
klassika minn imgħallmin antiki, mis- seklu 16 u 17, barra minn hekk, mimli bl- influwenzi letterarji mill- poeżija epika tas-
 
seklu 14, The Divine Comedy ta’ Dante Alighieri li tiffoka fuq l- ispiritwalità, tama, fidwa, ħajja, mewt u ħajja ta’ wara. Dawn
 
l- emozzjonijiet u s- simboliżmi li nsibu fix- xogħol ta’ Falzon, jiġu sfruttati b’ mod innovattiv permezz tal- użu ta’ diversi
 
materjali w mhux jillimitawh għal mezz wieħed. Fl- 2010 intgħażel biex jesebixxi x- xogħol tiegħu barra minn Malta
 
f' Demark Bornholm, f' konkors taċ- ċeramika fejn kull Ewropew kellu 2 artisti magħżula biex jipparteċipaw. Wara din l-
 
esperjenza kompla jiffjorixxi w matul dawn l- aħħar snin, Jennings kien ipparteċipa f' numru ta' wirjiet kollettivi
 
w individwali f' Malta u kien għamel ukoll numru ta' xogħlijiet ikkummissjonati. Fl- 2018 kien mistieden jesebixxi x-
 
xogħlijiet tiegħu f' Sofia, il- Bulgarija. Din l- esperjenza kompliet ittejjeb il- mod kif iħares lejn is- settur tal- arti minħabba l- 

kulturi differenti. Fl- 2019 ukoll kellu l- opportunità li joħloq Presepju tan- Natività ta’ 40 pied, ta’ daqs naturali għall-

Kampus tal- Università fi Vienna, li ħalla impatt kbir.

L- informazzjoni rigward Jennings mehudha mis- sit: JenningsFalzon.com.

CHRIS MICALLEF

L- artist Christopher Micallef, twieled fis- sena 1977 u hu dilettant kbir tal- vari tal- Gimgha l- Kbira. Apparti minn hekk hu artist li jahdem l- aktar fuq statwi religjuzi f' minjatura u restawratur. In- namra lejn il- vari tal- Gimgha Mqaddsa bdiet minn mindu kien tifel, fejn kien jitghaxxaq jara l- wirjiet li jsiru f' dan iz- zmien. Il- familja tieghu kienu jzuru diversi wirjiet madwar Malta w minn hemm nibtet din in- namra. Chris ihobb ukoll il- Milied, imma l- Gimgha l- Kbira hija prijorita.

Chris Micallef.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Art Chris Micallef.

RUPERT DELIA

Rupert Delia_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Rupert Delia.

JOSEF MIZZI

Josef Mizzi_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Josef Mizzi.

BRANDON CARUANA

Fost l- aqwa artisti li ghandna fil- mument gewwa l- Gzejjer Maltin, wiehed ma jistax jonqos milli jsemmi lil Brandon Caruana, li ismu huwa assocjat hafna mal- istatwi tal- Gimgha Mqaddsa. Ghal dan it- talent sabih li zviluppa, Brandon ma ha ebda taghlim professjonali, izda habib tieghu - certu Mark Livori - li jahdem statwi f' minjatura, ghenu u nkoraggih sakemm sab l- istil tieghu u beda jahdem ghal rasu. Twieled nhar it- 8 ta' Frar, tas- sena 2000, Brandon huwa

Brandon Caruana.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Brandon Arts.

artist Bormliz u ghex sa 10 snin gewwa din il- Belt. Ta' kull nhar ta' Hadd, kien imur ipoggi l - fjuri fl - ghar tal - Madonna

 

ta' Lourdes (li kienet ghamlet b' weghda Milda Spiteri). Kien jiehu hsieb it- tindif, ipoggi l- fjuri w jaghmel ix- xemgha. Sa

 

minn ckunitu, minn dejjem kien dilettant tal- istatwi. Kien intaghzel ukoll bhala student fl - iskola primarja biex jaghmel

 

presepju w jirregalah lill- President ta' Malta Dr. George Abela. Minn ta- eta zghira, minn dejjem kien jipprova jaghmel xi

 

statwa jew xi pastur. Ghal zmien il - Gimgha Mqaddsa, Brandon ghamel sett vari maghmulin mill - 'plastecine' u 

 

ghadhom hemm sa' llum fl - iskola primarja. Beda fl- immudellar tat- tafal u kien jibza jahmi x- xoghlijiet tieghu minhabba

 

r- riskju li jkun hemm, jekk tinqabad xi arja gol- figura li jkun sawwar. Izda klijent urieh kif l- ahjar li tista ssir, biex illum

 

jahmi kull opra li johloq u tkun tat- terracotta. Apparti x- xoghol fuq l- istatwi, Brandon ihobb hafna wkoll it- tizjin tal- Milied

 

u sa minn meta kien zghir kien jaffaxxina ruhu bil- vetrini tal- hwienet armati. Dan waslu biex jibda jigi kkummissjonat li

 

jarma diversi sigar tal- Milied go djar privati u hwienet.

L- informazzjoni rigward Brandon hi mehudha mill- gurnal: Il- Mument u mill- pagna ta' Facebook: Bormla u Grajjietha.

JOHANN AQUILINA

Johann Aquilina_edited.jpg

Dan il- vidjo mehud mill- pagna ta' Facebook: Chircop Sean - Kunsillier - Kunsill Lokali Zejtun.

VINCENT DIMECH

Vincent Dimech twieled il- Mosta, nhar id- 9 t' Awwissu tas- sena 1967. Minn eta' zghira beda juri nteress lejn l- arti, specjalment fl- immudellar bit- tafal tal- figura umana u l- moviment anatomiku. Huwa ha l- istudju baziku tieghu fl- arti fil- Malta School Of Arts gewwa l- Belt Valletta. Il- generu l- aktar ghall- qalb Dimech huwa dak tal- Arti Sagra. Vincent ghandu ghal qalbu s- safar u dejjem fittex biex jesplora l- arti barokka f' hafna muzewijiet u knejjes mill- isbah fl- Ewropa u

Vincent Dimech_edited.jpg

li servew ta' ispirazzjoni fl- arti tieghu. Mal- medda tas- snin huwa stabilixxa reputazzjoni ta' artist attent ghad- dettall fix-

 

xoghlijiet li holoq. Huwa wettaq diversi xoghlijiet fil- fibreglass u materjali ohra mhallta, ghalkemm il- materjal preferut

 

tieghu huwa t- terracotta. L- ewwel wirja esklussiva tieghu saret fic- centru tal- Kultura Nazzjonali Razzett tal- Markiz

 

Mallia Tabone gewwa l- Mosta, lura ghas- sena 2017. F' April 2023 tella' t- tieni wirja tieghu fil- kazin "Nicolo Isouard", il-

 

Mosta, bit- titlu "Lacrime" fl- okkazzjoni tal- Gimgha Mqaddsa. Aktar tard fl- istess sena, Vincent gie onorat bil- premju ta'

 

mertu mill- Kunsill Lokali Mosti bhala turija t' apprezzament ghall- kontribut fl- arti fuq skala Nazzjonali. F' Dicembru tas-

 

sena 2024, il- Maltapost nediet bolla tal- Milied tal- €1.91 li tirraprezenta n- Nativita ta' Gesu Bambin li Dimech kien

 

hadem fit- terracotta fis- sena 2017. 

PAUL AQUILINA

Paul Aquilina.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Paul Aquilina.

JAMES AZZOPARDI

James Azzopardi.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: James Azzopardi.

SILVIO MIZZI

Silvio Mizzi.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Massimo Borg.

DARREN BONAVIA

Darren Bonavia.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Massimo Borg.

MANUEL BUHAGIAR

Manuel Buhagiar_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Manuel Buhagiar.

CHRIS EBEJER

L- artist Chris Ebejer, mwieled Malta fl-1979. Irċieva t- taħriġ artistiku tiegħu fl- istorja tal- Arti tal- Ewropa tal- Punent u wara li studja l- pittura, esprima t-talent tiegħu fl- iskultura figurattiva, b’ forza dinamika u moviment. Evidentement fix-xogħlijiet tiegħu, espressjonijiet sagri w mitoloġiċi jiġu biex jinteraġixxu ma' xulxin f' interpretazzjoni kontemporanja. Chris ikkollabora f' diversi xogħlijiet għas- settijiet taċ-ċinema u l- aktar xogħol notevoli tiegħu huwa meta l-

Chris Ebejer.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Chris Ebejer.

istazzjon  NBC Universal ikkommissjonah biex jiddisinja w jibni ż- żiemel ta' Troy għas- serje televiżiva 'Helen of  Troy' fl-

 

2002. Chris kompla l- istudji tiegħu w iggradwa fil- produzzjoni u d- direzzjoni tal- films gewwa New York Film Academy, 

​

fil- Universal Studios, gewwa Los Angeles. Fl- 2004 temm b’ distinzjoni d- diploma fil- Classical and Contemporary

 

Design mix- Sheffield School of Interior Design ta’ New York. Matul il- karriera tiegħu lesta bosta kummissjonijiet pubbliċi

 

w l- arti tiegħu tinsab ukoll f’ ħafna kollezzjonijiet privati. Ix- xogħol fil- bronż, bikri tiegħu, Mechanical Spring jinsab f' park

 

tal- iskultura gewwa Changchung, ic- Ċina. Fl- 2006 rebaħ il- kompetizzjoni għall- monument iddedikat liż- Żgħażagħ u l-

 

Ħajja fil- Qrendi  u fl- 2007 rebaħ il- kompetizzjoni prestiġjuża nazzjonali għall- monument biex jiġi installat fl- isptar Mater

 

Dei. Fl- 2010 wettaq l- istatwa ta’ Kristu Re bil- fidda, rigal speċjali lill- Papa Benedittu XVI fiż- żjara tiegħu f’ Malta. 

 

Chris ipparteċipa f' bosta wirjiet f' pajjiżna w madwar l- Ewropa. Huwa jaqsam dak il- faxxinu, ta' sbuħija li kapaci johloq,

 

li tmiss l- emozzjonijiet u tesplora d- dinja tal- ħolm tas- subkonxju. Chris Ebejer jemmen li l- arti għandha tittrasmetti s-

 

sbuħija u li għandha responsabbiltà morali, li trid issegwi xi ħaġa ogħla minnha nfisha. Fi kliemu stess “L-arti trid tkun

 

parti mill- ħajja. Trid tkun parti vitali fil- proċess biex iċ- ċiviltajiet jarrikkixxu u jiġu ennobbli. Għandha tkun preżenza

 

kbira fil- ħajja ta’ kuljum bħalma kienet fil- passat”. Jaħdem mill- istudjos tiegħu f’ Malta u Pietrasanta (Lucca), Chris

 

bħalissa huwa impenjat fuq diversi proġetti artistiċi.

GIUSEPPE GIUSTI

Skond mill- ftit informazzjoni li rnexxilna nakkwistaw fuq dan l- istatwarju, nafu illi huwa minn gewwa Bormla w kien joqghod fi Triq l- Oratorju, fejn imbaghad wara l- gwerra kompla jghix gewwa l- Fgura. Giuseppi, kellu wkoll huh bl- isem ta' Emilio li kien pittur, fejn fost ix- xoghlijiet tieghu, kien ghamel xi disinji ghall- pavaljuni li kienu jintramaw fil- festa tal- Kuncizzjoni f' Bormla, gewwa t- Triq Santa Margerita. Wara li halla din id- dinja, l- forom tieghu marru ghand Nenu d- Disma u wara kompla fuqhom Lino Fardell. Apparti x- xoghol tal- istatwi, Giuseppe - li kienu jsibuh ukoll bil- laqam ''Tal- Beccun'' - kien ukoll jaghmel

Giuseppe Giusti_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Dario Farrugia.

il- pasturi. Ix- xoghol propja tieghu kien Dulcier u kellu hanut tal- pasti gewwa Bormla.

ANDREW BUGEJA

L- artist Andrew Bugeja, twieled gewwa l- Belt tal- birgu, fil- 15 t' Awissu, tas- sena 1968, mill- genituri tieghu Anthony u Joyce. Missieru, Anthony huwa mill-Belt Valletta w huwa l- uniku skarpan li fadal fil- Birgu, filwaqt li ommu Joyce, twieldet il- Mosta, meta l- ġenituri tagħha ġew trasferiti f’ raħal aktar sigur matul it-Tieni Gwerra Dinjija. L- ewwel edukazzjoni tiegħu kienet fl- iskola Monte Karmeli fil- Birgu w aktar tard f’ San Franġisk f’ Bormla w kompla fl-iskola Primarja tal- Birgu. Andrew studja gewwa l- iskola Sekondarja ta’ Kordin w aktar tard mar jistudja f’ Tarġa Gap, fil-Mosta, fejn iffoka l- istudji tiegħu fuq l-

Andrew Bugeja_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Andrew Bugeja.

iskultura fil- ġebla w id- disinn. Andrew mbagħad beda jaħdem bħala apprendist fir- restawr tal- ġebla taħt il- Ministru

 

tal- Agrikoltura ta’ dak iż- żmien, Lawrence Gatt. Aktar tard ġie trasferit fil- Ministeru tal- Edukazzjoni taħt il-

 

Ministru ta’ dak iż- żmien Ugo Mifsud Bonnici, fejn ħadem f’ diversi siti storiċi f’ Malta u ħa ħsieb ukoll l- apprendisti tar-

 

restawr fi ħdan il- Ministeru. Fl- 1990, Andrew kien wieħed mit- tim li rebaħ l- ewwel premju Europa Nostra fl- Ewropa wara

 

r- restawr li sar fuq il- Kappella tal- Harba lejn l- Eġittu mis- Sagra Familja, fil- Valletta Waterfront (Pinto Wharf). Fl- 2000 u

 

fl- 2006, Andrew kien il- kap tal- pitturi, disinjaturi Maltin, eċċ waqt il- films Julius Ceaser uTroy, rispettivament. Aktar tard,

 

minħabba domanda akbar għax- xogħol tiegħu, marbut mal- festi ta' l- irhula w il- Ġimgħa l- Kbira, Andrew iddeċieda li

 

jiftaħ il- bottega tiegħu, fejn jaħdem f’ garaxx fi Smart City Malta, fejn hemm jagħmel statwi, disinni w ħafna aktar. Aktar

 

qabel, Bugeja kellu wkoll lis- Sur Karmenu Gatt u lis- Sur Joe Saliba bħala tuturi tiegħu waqt l- iżvilupp tat- talent tiegħu.

 

Andrew għamel u għadu jagħmel ħafna xogħol għall- festa ta’ San Lawrenz tal- Birgu w huwa fdat biex jagħmel bosta

 

statwi tal- Ġimgħa l- Kbira għal wirjiet privati. Andrew ġie fdat ukoll mill- Kunsill Lokali tal- Birgu biex jagħmel il- bust tal-

 

Kan. Dun Ġużepp Caruana, li jinsab mat- tieni daħla tal- Knisja ta’ San Lawrenz. Bugeja, artist żagħżugħ b' diversi unuri,

 

għandu ħafna xogħlijiet oħra li jistgħu jidhru u jitgawdew f’ diversi bliet u rħula madwar Malta.

​

L- informazzjoni rigward Andrew hi mehuda mill- pagna ta' Facebook: Citta Vittoriosa - Birgu.

JOHN MASSA

"Hawn niġi nqatta' siegħa żmien, nagħmel l- istatwi bħala passatemp. Minn mindu għamluli żewġ molol f' idi, m' għadnix l- istess. Naqqast. Hawn nies li ma jikkalkulawx li int muġugħ, l-istatwa biss jaraw". Dan kien parti mid- diskors fejn l- artist Senglean John Massa, ta' waqt intervista lil The People Of Malta. Maghna d- dilettanti John huwa maghruf sew ghal- kapacita tieghu fuq ix- xoghol tal- istatwi. Beda f' din l- arti meta kellu madwar 20 sena. Bhal kull artist li jkun ghadu 

John Massa_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: John Massa.

fil- bidu tieghu, John jghidilna li kien jipprova, imma tant kien jiguh koroh li kienu qishom xjaten! Beda kollox meta ltaqa ma' l- artist Salvu Bonello li kien jagħmel dax- xogħol u offrielu biex jibda jgħinu. Ma' Karmenu Spiteri, tghallem il- kulur għax hu kien pittur. Kif beda jmur l- iskola tal- Arti, tliet ġimgħat wara mietet ommu u ma marx iżjed, ingħalaq ġewwa. Il-progress tiegħu beda jagħmlu waħdu. L- istatwa jibniha hu. Jagħmel il- forma tal- lastiku u jimlieha bil- ġibs. Bit- tafal jaħdem ukoll. Illum l- artist John Massa għandu ħafna xogħlijiet fid- djar privati. U mhux biss. Għax wettaq xogħol ta' restawr fuq statwi kbar fil- knejjes. Waqt l- istess intervista John jghidilna wkoll: "Min hu dilettant japprezza xogħli u jfittxu. Il- progress ma tistax tagħmlu mill- ewwel. Hemm proċess, u f' kollox irid isir dal- proċess. Illum wieħed irid isir artist mill-ewwel u jaqla' l- flus ta' malajr."

L- informazzjoni rigward John hi mehuda mill- pagna ta' Facebook: The People Of Malta.

JOSEPH CUTAJAR ZAHRA

Joseph Cutajar Zahra, twieled fis- sena 1957 gewwa r- Rabat, Għawdex. Kien ha l- edukazzjoni tieghu, gewwa l- Liceo tar- Rabat. Għalkemm Joseph qatt ma attenda xi Skola tal- Arti jew studja taħt xi artisti ta' fama, huwa wera t- talenti w il- ħiliet kbar tieghu f' din l -arti. Għamel madwar 14 -il sena jaħdem fis- Socjeta Filarmonica La Stella, fejn hawnhekk wera bosta mill- kapacitajiet tiegħu u gew esegwiti diversi xogħlijiet li huma assoċjati mar- restawr, id- disinn, il- pittura, id- dekorazzjoni w ix- xenografija. L- artist Joseph Cutajar Zahra, kien ukoll għalliem fl- Iskola tal-Arti, Wistin Camilleri, fejn fiha għallem l- 

Joseph Cutajar Zahra_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Joseph Cutajar Zahra.

immudellar tat- tafal, tinqix fl- injam u t- teknika taz- zebgha w il- pittura. Illum il- ġurnata, Joseph jahdem full-time ghal-

 

rasu fuq dan ix- xoghol. Għandu familja ta’ tlett subien u jgħix gewwa r- Rabat, Għawdex. Il- Kunjom Cutajar Zahra huwa

 

l- aktar sinonimu mal -minjaturi, li jirrapreżentaw episodji mill- passjoni li sofra Ġesù Kristu, sabiex isalva lil ruħna. L-

 

ammont ta' statwi li taghna dan l- artist huwa hafna w bosta minnhom huma mifruxa mal- Gżejjer Maltin u jintwerew f'

 

diversi wirjiet li jsiru kull sena, f’ diversi rħula madwar Malta w Għawdex. Joseph hadem ukoll statwi f' diversi qisien oħra,

 

li jvarjaw minn 18 -il pulzier sa metru, w anke taghna wkoll bosta statwi life-size (sitt - seba' piedi). Dawn huma magħmula

 

primarjament mit- teknika tal- kartapesta w it- tafal. Cutajar Zahra rrestawra bosta statwi ta’ diversi artisti lokali (Agostino

 

Camilleri, Vincenzo M. Cremona, Carlo Darmanin w oħrajn) u ditti barranin (Lecce u Gallard et Fils ta’ Marseiles). Huwa

 

dejjem jipprova jkun konservattiv kemm jista' jkun, għax dan l- aħjar, u l- prinċipju ewlieni tar- restawr!

L- informazzjoni rigward Joseph hi mehuda mis- sit: cutajarz.blogspot.com.

MICHAEL CUTAJAR ZAHRA

L- artist Ghawdxi, Michael Cutajar Zahra twieled gewwa r- Rabat fis- sena 1990, u ta' minn età żgħira beda juri nteress fix-xogħol ta’ missieru Joseph. Huwa beda jesperimenta fuq din l- arti, b’ mezzi differenti w minn hemm ‘il quddiem wera kapaċitajiet artistiċi kbar. Ta’ 15 -il sena, iddeċieda li jieħu l- arti bħala l- karriera ewlenija tiegħu w tkun l- ghixien tieghu. Michael, tghallem l- edukazzjoni tiegħu fir- Rabat, kemm fl- Iskola Primarja Sir Arturo Mercieca kif ukoll fil- Kumpless tal- Liċeo Ninu Cremona. Cutajar Zahra huwa nteressat ħafna fid- dinja tal- arti tri-dimensjonali. Qal li jaspira mhux biss li jkompli f’ din il- linja, li kien beda 

Michael Cutajar Zahra_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Michael Cutajar Zahra.

missieru, iżda wkoll li jieħu diversi kummissjonijiet importanti tal- arti, kemm lokalment kif ukoll barra minn Malta. L- artist
 
jghidilna li l- arti sagra hija wahda mill- aktar suġġetti affaxxinanti w qrib qalbu. L- ewwel wirja li taghna Michael, tmur lura

ghas- sena 2015, bl- isem ta' ''Divinita'', li kienet saret gewwa l- musew Il- Hagar, fil- Belt Victoria.

L- informazzjoni rigward Michael hi mehuda mis- sit: gozo.news

MARIORICK MIFSUD

Mariorick Mifsud_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Mariorick Mifsud.

RENNIE ABELA

Rennie Abela_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Rennie Abela.

GORG BUTTIGIEG ( TAL- BAMBINI )

George Buttigieg_edited_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Tn Je.

GEORGE VELLA

George Vella.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: George Vella.

MARTIN GATT

Martin Gatt_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Martin Gatt.

MANWEL GRECH

Manwel Grech_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Manwel Grech.

AYRTON SAMMUT

Artist iehor u zghir fl- eta huwa l- Karkariz Ayrton Sammut. Artist li jimmudella t- tafal, fejn ukoll jisperimenta fl- iskultura w il- kartapesta. L- aktar li jahdem huwa fuq il- figurattiv u kif ukoll fuq mudelli minjatura ghal- presepji w il- Gimgha l- Kbira. Il- holma ta' dan l- artist hi li jahdem fuq statwi life-size. Beda vera żgħir u miss mat-tafal meta kellu 7 snin. M' għandu l- ħadd fil- familja li jagħmel dan ix- xogħol iżda l-arti minn dejjem ħabba. Ommu tghid li kienet ittih pakkett

Ayrton Sammut.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: The People Of Malta.

kuluri u kont joqgħod kwiet. Jiftakar lill- missieru kien qallu jġiblu pakkett tafal. Kien ġablu biċċa tafal in- nannu. L- ewwel

 

li għamel kienu pasturi, imma kienu jiżżarmaw biċċa biċċa. Għamel żmien wieqaf u ta' 14 -il sena rega' qabad it- tafal u

 

minn hemm qatt ma ħares lura. Beda waħdu imma mbagħad mar jitgħallem għand Alfred Camilleri Cauchi. L- ewwel

 

xogħol li ħadem kien marbut mal- Milied. Kien xogħol għalih, li għadu għandu sa llum. Ma kienx ibiegħ dak li jipproduċi.

 

Imbagħad maż- żmien kien hemm persuna minn B' Kara, li kien jarma presepju fit-t ieqa, u ried li jaħdimlu sett pasturi.

 

Illum jiġu n- nies fuqu u jitolbuh jaħdmilhom sett pasturi għall- presepju jew xi vara tal- Ġimgħa l- Kbira. Hemm min

 

jagħtih l- idejat jew jgħidlu xi jkun irid fuq stil li jkollu f' moħħu. Ayrton jibda l- proċess billi jimmudellah fit-tafal u jħallih

 

joqgħod, fejn mbagħad jibda jaħdem bl- għodda u jirfina x- xogħol. Jitilqu, jħallih u mbagħad jieħdu l- forn. Iġibu, jerġa'

 

jirfina x- xogħol biex wara jibda ż- żebgħa. Ma jgħoddux il- ħin li jagħmel fuq pastur. Ghal Ayrton, is- sodisfazzjon meta

 

jlestih b' mod speċjali meta jarah f' postu. Meta jkollu xogħol bħal dan, esebit f' Ruma, barra minn Malta, jinsa l- ħin kollu

 

li jkun għamel. Ma jistax jgħid li fil- proċess ma jkunx hemm sodisfazzjon ukoll. Minn blokka tafal tkun qed toħroġ biċċa

 

arti u ma' dan ix- xogħol huwa jikkalma. Iva, Ayrton jghid li hija x- xewqa tiegħu li dan, xi darba, jkun il- full time job

 

tiegħu. Ikompli jipperfezjona f' dak li jikkreja u joħloq. Meta jara xogħlu huwa apprezzat ikollu ħafna sodisfazzjon. Wieħed

 

mill- għanijiet ta' dawn l- artisti li jagħmlu xogħol tal- immudellar, hija li xi darba jew oħra, jkollhom biċċa xogħol li tidhol fi

 

Knisja. Ayrton huwa għalliem tal- arti fi skola primarja. Ifittex li jgħallem lit- tfal l- użu tat- tafal. Dan l- artist jistqarr li hemm

 

min jiddejjaq li jħammeġ idu. Illum jinnota li l- ġenerazzjoni li tiela' iktar mehdija fit- teknoloġija u ftit għadek issib min

 

jinteressah ix- xogħol tal- idejn. Dnub. L- arti, il- kultura, it- tradizzjoni għandhom jintrawmu f' uliedna.

L- informazzjoni rigward Ayrton hi mehuda mill- pagna ta' Facebook: The People Of Malta.

LOUIS VASSALLO

Louis Vassallo twieled gewwa Bormla, maghruf l- aktar bhalha ''L- Iskay'' u kien wiehed mill- hafna haddiema tat- Tarzna. Louis taghna bosta xoghol ta' statwi minn taht idejh, hadem kemm fil- minjatura u anke fuq statwi Life Size. Huwa kien wieħed minn ta' l- ewwel li ħadem bosta statwi replika tal-Kunċizzjoni. Kien taghna wkoll l- vara ta' Kristu w Ġuda, l- ewwel statwa tat -Tradiment ta' Ġuda, li konna nsibu gewwa l- belt ta' Bormla. L- irjus, l- idejn u kif 

Louis Vassallo (Li Sky)_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Bormla u Grajjietha.

ukoll is- saqajn kien ħadimhom ta' l- injam. Illum il- gurnata din l- istatwa tinsab fil- Każin tal- Banda San Ġorġ gewwa

Bormla stess. Meta kienet għamlet il- famuża maltempata fil- festa tal- Kuncizzjoni tas- sena 1988, diversi statwi, fosthom

l- anġlu tal- Kolleġġjata, kienet ġratilhom xi ħsara u kien hu li reġa rrestawrahom biex għadhom jitgawdew sa' llum. Louis

kien ukoll indura bid- deheb il- Pulptu u s- sedji tal- Kor.

L- informazzjoni rigward Louis hi mehuda mill- pagna ta' Facebook: Bormla u Grajjietha.

JOSEPH MERCIECA

joseph mercieca_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Christian Grech.

MARK LIVORI

Mark Livori_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Kurt Melanie Azzopardi.

ANTHONY MAGRI

Anthony Magri.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Glenn Magro.

SALVU BONELLO

Salvu Bonello twieled l- Isla fl-1932 u ġej minn familja ta' artisti. Fi żmien il- gwerra, flimkien ma' familtu kienu evakwati lejn l- Imdina. Wara l-gwerra irritornaw lejn l-Isla. Hemmhekk bedà jgħin lil zijuh tar- rispett, Mikiel De Giovanni flimkien ma' missieru David fit- tiswija tal- istatwi tal-festa tal- Bambina tal- Isla. Missieru David kien ukoll jagħmel il- karrijiet tal- Karnival fejn Salvu ukoll bedà jgħinu. Iżda salvu iktar iktar kien mitfuħ fuq l- immudellatura tat- tafal tal- 

Salvu Bonello_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Grajjiet Il- Fidwa.

istatwi minjatura. Bonello kien ukoll ihobb il-p alk u kien jirrecta kif ukoll gieli ha sehem waqt xoghlijiet teatrali fuq it-

televizjoni. Salvu kellhu kmajra f' nru. 24, triq il- Kurċifiss, l- Isla. Hemmhekk kien iqatta ħafna ħin jaħdem fuq minjaturi ta'

statwi titulari u dawk tal- Ġimgħa l- Kbira flimkien ma' pasturi. Hu magħruf għal għadd kbir ta' statwi minjatrua tal-

Bambina u tar- Redentur li ħadem f' minjatura. Apparti fl- Isla huwa ħadem bosta xogħlijiet f' Malta u Għawdex kif ukoll lil

xi Maltin fl- Awstralja u anke l- Amerika. Salvu Bonello ħallha din id- dinja fl- eta ta' 82 sena nhar it- 3 ta' Lulju 2004.

L- informazzjoni rigward Salvu hi mehuda mill- pagna ta' Facebook: Inti Ta' Cacu? Senglean.

JULIAN BUGEJA

Julian Bugeja, huwa artist zaghzugh promettenti, li bilmod qeghdin naraw ix- xoghol tieghu fl- artistrija Religjuza wkoll. Twieled fis- sena 1992, nhar it- 22 ta' Lulju u huwa minn gewwa r- rahal tal- Imgarr. Julian studja l- arti tal- iskultura fil- Malta School of Arts gewwa l- Belt Valletta, fejn dam hemmhekk mis- sena 2008 sal- 2012. Waqt l- istess perjodu, Bugeja, kien fl- istess klassi tal- mudellatura mal- artist Mosti Shawn Saliba u kien izuru ta' sikwit gewwa l- bottega tieghu fil- Mosta. Minghandu ha bosta taghrif  dwar it- teknika tal- kartapesta. Mill- bqija Julian, baqa' dejjem jipprattika u jirfina din l- arti wahdu.

Julian Bugeja_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Julian Bugeja.

HUBERT SALIBA

L- artist Ghawdxi Hubert Saliba, huwa minn gewwa r- rahal tax- Xewkija. Twieled nhar l- 10 t' Ottubru, tas- sena 1984. Mizzewweg lil Maureen u ghandhom zewgt' itfal - Shazney u Deijan. Fis- sena 2009, Saliba hadem il- vara tal-Vizitazzjoni li giet ordnata mill-emigranti mill- Gharb ghall-festa li dawn jaghmlu f' Melbourne l- Awstralja. Fl- istess sena tqabbad biex jaghmel restawr fuq  sett angli li jintramaw fil- festa, fi Triq il- Knisja. Fis- sena 2020, Hubert 

Hupert saliba_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Hupert Saliba.

hadem ma' tim t' artisti fuq ir- rinovazzjoni tan- nicca ta' San Gwann il- Battista. Huwa ghamel il- mudellatura tad- disinn

fit- tafal u l- esekuzzjoni tal- ornamenti u l- induratura taghhom. Fis- sena 2023, ta' unur lil pajjiżna fl- Amerika, bix-

xogħol tieghu, f’ wirja prestiġġjuża fil- Mużew tal- Bibbja f’ Washington D.C. L- artist Hubert Saliba, huwa maghruf hafna

ghax- xoghol fuq il- pasturi tal- Milied u nistu nghidu li hawn bosta presepji mzejna bix- xoghol tieghu. 

LOUIS BUGEJA

L- artist Louis Bugeja, twieled nhar il- Gimgha, 19 t' April, tas- sena 1985 u huwa minn gewwa r- rahal tan- Naxxar. Fis- 17 ta' Settembru tas- sena 2022, izzewweg lil Joanna. Nistu nghidu li Bugeja, apparti x- xoghol fuq it- tafal, huwa jahdem wkoll fuq xoghol ta' disinn, hjata, sfumar, restawr, pittura u fix- xoghol tan- nar.

Louis Bugeja_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Louis Bugeja.

MARK PSAILA

Mark Psaila_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Mark Psaila.

DARREN SPITERI

Darren Spiteri_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Darren Spiteri.

VICTOR CARUANA

Illum l- artist Victor Caruana, ghandu l- eta' ta' 44 sena. Twieled nhar it- Tlieta, 5 ta' Mejju, tas- sena 1981. Caruana, huwa minn gewwa r- rahal ta' Birkirkara. Huwa zzewweg lill- Paulette, fit- 23 t' April tas- sena 2023. L- artist Victor Caruana, apparti l- hafna xoghlijiet tieghu fit- tafal, jahdem ukoll fuq disinn, sfumar u pittura. Fis- sena 2023, Caruana hadem fuq xoghol ta' polikromija fuq zewg puttini ghal- festa ta' San Pawl, fil- wied ta' Birkirkara. Ghal- istess

Victor Caruana_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Victor Caruana.

knisja, fis- sena 2024 hadem ukoll pittura taz- zejt fuq it- tila, ghal- bandalora processjonali. Fis- sena 2022, ghal- festa ta'

San Sebastjan f' Hal Qormi, hadem id- disinn u l- mudellatura fit- tafal ta' saljatura ghal- sett pedestalli. Fis- sena 2019, 

iddisinja l- logo tal- Kummissjoni Nar, Banda Duke of Connaught's Own, filwaqt li fis- sena 2024 hadem ukoll id- disinn

tal- 160 sena mill- istess banda.

STEPHEN BORG

Stephen Borg_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Bertu Bezzina.

JOSEPH AGIUS

Joseph Agius, huwa artist iehor ferm maghruf maghna dilettanti, l- aktar dawk li jhobbu l- pasturi tal- Milied. Agius twieled nhar l- 24 ta' Settembru tas- sena 1954, mexa fuq il- passi ta' missieru, l- artist Karmenu Agius u baqa' jahdem bosta xoghlijiet tradizzjonali Maltin fosthom statwetti u pasturi. L- ewwel xogħol ta’ Joseph bħala  żagħżugħ kien dak ta' kartunista mat- Times of Malta u ftit wara qatta’ l- biċċa l- kbira ta’ ħajtu, b' isem sinonimu bħala wieħed mill- ewwel disinjaturi grafiċi u artisti notevoli tal- logos f’ Malta, bl- aktar xogħol li kburi bih, kien il- logo ta’ Vascas Jewelers & Home. Sfortunatament l- artist Joseph Agius, halla din id- dinja nhar is- 17 t' Awwissu, tas- sena 2025.

Joseph Agius_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Joseph Agius.

JOSEF DEBATTISTA

L- artist Ghawdxi Josef Debattista, twieled nhar il- Gimgha, 20 ta' Jannar, tas- sena 1978. Huwa mizzewweg lil Antoinette u nghaqdu fis- sagrament taz- zwieg nhar il- 25 ta' Mejju tas- sena 2003.

Josef Debattista_edited_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Josef Debattista.

CARMELO AGIUS

Mill- ftit informazzjoni li akkwistajna, l- artist Carmelo Agius, twieled fis- sena 1922 u wiret din l- arti minghand missieru Toni. Fis- sena 2011, Heritage Malta  tellghu esebizzjoni bix- xoghlijiet tieghu gewwa l- palazz tal- Inkwizitur, fil- Birgu. Agius miet fis- sena 2004.

Carmelo Agius 1_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Massimo Borg.

LAWRENCE BALDACCHINO

Lawrence Baldacchino_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: The People Of Malta.

STATWARJI

(Statwi life-size)

MELCHIORRE GAFA'

(1636 - 1677)

Twieled il- Birgu, bin Marco Gafà u Veronica, imwielda Spiteri, u kien id-disa' tifel fost għaxar ulied. Tgħammed fil- 21 ta' Jannar 1636 u ngħata l- isem Marcello għal ħuh li twieled fl- 1634 u kien miet. Milli jidher ma' damx ma' beda jissejjaħ Melchiorre. Fl- 1658 kien baqa' biss ħamsa ħajjin mill-ulied: Giuseppe, Grazio, Gio-Maria, Lorenzo u Melchiorre. Missieru, Marco Gafà mar joqgħod il- Birgu fl- 1610 u żżewweġ fl-1616. Ma nafux x' sengħa kellu imma kien jissejjaħ Maestro; aktarx kien skarpan. Skond storja mhux konfermata, jinghad li ta' xi għaxar snin, Gafà kien lavrant mal- iskultur

LorenzoGafa.jpg

Dan ir- ritratt mehud mis- sit: Tales Of Kottonera.

Dozzinale, il- Birgu. Meta kavallier Spanjol talab lil Dozzinale biex jagħmillu xi statwi għall- villa tiegħu f' Casal Paola u

 

dan m' aċċettax, il- kavallier offra x- xogħol lit- tifel Gafà. Tant għoġbu x- xogħol li ħa t- tifel taħt il-protezzjoni tiegħu. 

 

Milli jidher meta kellu xi sittax -il sena kien lavrant mal- iskulturi Casanova, fosthom Michele, Antonio u Damiano. Dawn

​

kienu jaħdmu fil- ġebla tal- franka u kellhom ħanut il- Birgu. Gafà (Marcello Gaffar) kien imdaħħal magħhom fix- xogħol

​

fil- Kappella Torres fil- Katidral ta' Siracusa fi Sqallija li għalih skolpixxa figuri ta' putti u rjus ta' serafini fuq kolonni. Ma'

​

nafux żgur kif Gafà ħalla Malta għal Ruma u min għenu biex jitlaq. Nistgħu nissuspettaw xi patrunaġġ mill- Kavallieri,

 

ekkleżjatiċi jew nobbli Taljani li kienu Malta. L- iskultur żagħżugħ kien ingħata parir għaqli għax daħal fil- bottega tal-

 

iskultur stabbilit Ercole Ferrata (Pellio Intelvi, 1610 – Ruma, 1686) mill- ewwel meta wasal Ruma. Però,  x'aktarx ma' kienx

 

hemm appoġġ uffiċjali mill- Kavallieri għax meta ġie kkunsidrat għall- ewwel darba għax- xogħol fil- Kon-Katidral ta' San

 

Ġwann, l- ambaxxatur tagħhom f' Ruma sejjaħlu "un certo Maltese" u żgur li ma kienx jgħid hekk kieku kienu jafuh

 

sewwa. Hemm suġġeriment li kellu l- għajnuna ta' Fabio Chigi, li sar Papa Alessandru VII, li kien delegat Apostoliku bejn

 

l- 1634 u l- 1639 u kien joqgħod il- Birgu. Suġġeriment ieħor hu li kien megħjun mill- kavallier Fra Giovanni Bichi, li kien

 

dam joqgħod Malta imma dak iż- żmien kien ilu ftit joqgħod Ruma. M 'hemm l-ebda konferma għal dawn is- 

 

suġġerimenti. Meta daħal fil- bottega ta' Ferrata, l- ewwel xogħlijiet tiegħu kienu statwi għal- knejjes fil- Belt Valletta: il-

 

Madonna tar- Rużarju għall- Knisja tad- Dumnikani (din waslet Malta f' Mejju tal- 1661) u San Pawl għall- Knisja tan-

 

Nawfraġju ta' San Pawl (din kienet ordnata mill- familja Testaferrata u mogħtija lill- knisja qabel l- 1694). It- tnejn jidher li

 

kienu influwenzati mill- istil tal- iskultur Bolonjiż Alessandro Algardi. L- ewwel kummissjoni indipendenti importanti tiegħu

 

kienet fl- 1660 għall- Knisja prestiġjuża ta' Sant' Agnese in Angone, fi Pjazza Navona. Din kienet għat- titular skolpit tal-

 

altar ta' Sant' Ewstakju u ordnah Camillo Pamphili. Kif jidher mill- abbozzi, Gafà ħadem ħafna fuq il- preparazzjoni għal

 

dan ix- xogħol. Pamphili tant għoġbuh dawn il- buzzetti li fl- 1663 tah kummissjoni oħra biex jagħmel statwa li

 

tirrapreżenta l- Karità ta' San Tumas għall- kappella tal- familja tiegħu fil- Knisja ta' Santu Wistin, ukoll fi Pjazza Navona.

 

Pamphili tant kien impressjonat bil- mudell ta' San Tumas li ordna inċiżjoni li saret minn Pietro del Po. Sadanittant l- istil 

 

ta' Gafà żviluppa u tbiegħed minn Algardi u resaq iżjed lejn Bernini mingħajr ma' waqa' taħt il- ħakma tiegħu. Minkejja s-

 

suċċess tiegħu, Gafà baqa' jaħdem fl- istudju ta' Ferrata u bejn l- 1663 u l- 1667, hu u Ferrata kienu joqogħdu fl- istess

 

dar. Però jidher li Gafà kellu grupp jaħdem miegħu. Pereżempju, fl- 1664 l- iskultur Sqalli Pietro Papaleo kien student

 

tiegħu u l- pittur Michelangelo Mamilla kien jogħqod miegħu. Il-fama ta' Gafà baqgħet tikber u allavolja kien għadu ma

 

lesta xejn biex jidher fil- pubbliku, fl- 1662 daħħluh fl- Akkademja ta' San Luqa u fis- Sodalizio dei Virtuosi al Pantheon.

 

Fl- istess sena kellu ordni għal titular skolpit jirrappreżenta l- Apoteożi ta' Santa Katerina ta' Siena għall- Knisja tad-

 

Dumnikani ta' Santa Caterina a Magnapoli. Fl- istess żmien, Gafà, li kellu konnessjoni qawwija mal- ordni tad- Dumnikani

 

(forsi minħabba li ħuh Giuseppe kien Dumnikan), kiseb ordni għal statwa ta' Santa Roża ta' Lima biex tintuża fiċ-

 

ċerimonji tal- beatifikazzjoni u wara tittieħed fil- Knisja ta' San Domingo, f' Lima, il- Perù. Ir- rappreżentazzjoni tal-

 

qaddisa qiegħda tmut, li kienet influwenzata minn Bernini u influwenzat lil Bernini, kienet suċċess u saru ħafna kopji

 

tagħha bil- metall. Id- data fuq l- istatwa hi l- 1665. Dik is-sena, waqt li Gafà kien qiegħed jaħdem fuq erba'

 

kummissjonijiet monumentali, ikkuntattjawh il- Kavallieri ta' Malta. Sa dak iż- żmien kellu xogħol biżżejjed u pożizzjoni

 

stabbilita biżżejjed li seta' jgħid lil Gran Mastru Cottoner biex jistenna sa meta jmissu. Wara xi tħassib, Gafà accetta x-

 

xogħol u mar Malta biex jiftiehem fuq il- grupp tal- Magħmudija ta' San Ġwann għall- knisja konventwali fil- Belt Valletta.

 

Gafà kien Malta minn Jannar sa Mejju 1666 u kellu miegħu lill- pittur Marullo (li waqt li kien Malta pinġa t- titular f'

 

kappella fil- Knisja ta' San Pawl tar- Rabat) u tifel ta' 13 -il sena, Antonio Garsin. Matul dan iż- żmien għamel abbozzi

 

għal San Ġwann u kiseb ordnijiet oħra: reredos għall-kappella ta' Franza fil-Kon-Katidral ta' San Ġwann u ieħor għall-

 

Knisja tal- Erwieħ fil- Belt Valletta, statwa ta' San Pawl għall- Grotta ta' San Pawl, ir- Rabat, u lampier-relikwarju għall-

 

Knisja ta' San Pawl. Sa nofs l- 1667 Santa Roża kienet lesta. Jidher li Ġafà kellu xi interess fil- proġett għall- kolonnata tal-

 

Vatikan. Ħadem ukoll fuq bust tal- Papa Alessandru VII u kellu kummissjoni għal statwa kbira ta' Alessandru III għall-

 

Katidral ta' Siena. Kien wieħed mill-i żjed skulturi mfittxija f' Ruma, imma miet f' daqqa fl- 4 ta' Settembu 1667. Indifen fil-

 

Knisja ta' San Biagio della Pagnotta f'Ruma. Ħafna mill- ordnijiet tlestew minn Ferrata. Kien hemm litigazzjoni bejn l- eredi

 

u l- klijenti ta' Gafà, l- familja Pamphili, li damet għaddejja sentejn. L- Ordni ta' San Ġwann indaħlet ukoll. Xi affarijiet ta'

 

Gafà, fosthom xi abbozzi ntbagħtu lill- familja tiegħu f'Malta. L-uniku ritratt tiegħu hu tpinġija li qiegħda Stokkolma. Leone

 

Pascoli jiddiskrivih bħala raġel qasir, ismar, irqiq, imħasseb u buruż. Kellu xbin żgħir, għajnejn suwed fil- ħofra u xagħar

 

qasir iswed bin-nokkli żgħar. 

​

Xoghlijiet ta' Melchiorre Gafa':

​​

​

Kellu ħafna kummissjonijiet fil- ħajja qasira tiegħu imma laħaq lesta ftit xogħlijiet importanti minn dawn:

​

- Statwa ta' San Pawl fil- Knisja tan- Nawfraġju ta' San Pawl fil- Belt Valletta (għall- ħabta tal- 1659).

​

- Statwa tal- Madonna tar- Rużarju fil- Knisja tad- Dumnikani, ir- Rabat, Malta (1660-61).

​​

- Statwa tal- irħam ta' Santa Roża ta' Lima fl- agunija tal- mewt (iffirmata bid- data tal- 1665; Lima, Santo Domingo)

​

  kienet iċ- ċentru fiċ- ċerimonja tal- beatifikazzjoni tal- qaddisa fl- 1668 f' Santa Maria sopra Minerva, Ruma u mibgħuta

 

  l-​ Perù immedjatament wara ċ-ċerimonji.

​

- Ir- riliev fl- irħam abjad tal- Apoteożi ta' Santa Katarina ta' Siena fil-Knisja ta' Santa Caterina a Magnanapoli, Ruma.

 

  M' hemmx data għal din l- opra imma hu ġeneralment aċċettat li lestiha hu stess fl- 1667 jew qabel.

 

- Bust tal- Papa Alessandru VII: hemm verżjoni tat- terrakotta f' Palazzo Chigi f' Ariccia. Fil- Metropolitan Museum fil- Belt

 

  ta' New York, hemm verżjoni tal- bronż iffirmata (bid- data tal- 1667) u hemm bronż ieħor fil- Katidral ta' Siena.

​

Fost ix-xogħlijiet mhux kompluti li komplihom Ercole Ferrata, hemm pereżempju:

​

​

- Il- Martirju ta' Sant' Ewstakju fil- Knisja ta' Sant' Agnese in Agone, Ruma (1660-69).

 

- San Tumas ta' Villanova jqassam il- Karità fil- knisja ta' Sant' Agostino, Ruma (1663-69). L- abbozz tat- terrakotta           

 

  qiegħed fil- Mużew Nazzjonali tal- Arti, il- Belt Valletta.

 

- Statwa tal- irħam tal- Papa Alessandru III fil- Katidral ta' Siena (1665/66).

 

- Statwa tal- irħam ta' San Pawl fil- Grotta ta' San Pawl, ir- Rabat, Malta (1666-69).

​

L- informazzjoni rigward Melchiorre Gafa' mehudha mis- sit: mt.wikepedia.org.

LORENZO GAFA'

(1639 - 1703)

Gafà twieled fl- 1639 fil- Birgu, u missieru kien in- naġġar Marco Gafà u ommu kienet Veronica Gafà. Huwa beda l- ħajja tax- xogħol tiegħu bħala naġġar ma' missieru u ma' ħuh il- kbir Melchiorre, li sar skultur rinomat. X' aktarx li studja l- arkitettura f' Ruma, l-Italja, għalkemm ma' hemm l- ebda evidenza dokumentarja li huwa qatt siefer minn Malta. Jista' jkun ukoll li Gafà kien apprendist tal- arkitett Taljan Francesco Buonamici meta dan kien  jgħix f 'Malta. Sal- bidu tas- snin 60 tas-seklu 17, Gafà kien żviluppa interess qawwi fid- disinn arkitettoniku u fl- 1661 huwa magħruf li kien involut fil- kor tal-

LorenzoGafa_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mis- sit: Tales Of Kottonera.

Knisja ta' San Filep f' Ħaż- Żebbuġ. Xi żmien qabel l- 1666, huwa ħadem fuq ir- retabli tal- artal prinċipali tal- knisja ta'

 

Santa Skolastika u fil- Knisja Dumnikana tat- Tlugħ is- Sema, it- tnejn li huma f' raħal twelidu, il- Birgu. Huwa magħruf ukoll

 

għad- disinn tal- artal tal- Knisja ta' San Nikola fil- Belt Valletta. Huwa ddisinja wkoll jew kien involut fil- kostruzzjoni tal-

 

knejjes li ġejjin:


- il- Knisja ta' San Pawl, ir- Rabat (1664 - 1683);

- il- Knisja tan- Nawfraġju ta' San Pawl, il- Belt Valletta (1666 - 1680);

- il- Knisja tal- Karmlitani, l- Imdina (1668 - 1672);

- il- Knisja ta' Sarria, il- Furjana (1676);

- il- Knisja ta' San Nikola, is- Siġġiewi (1676 - 1693);

- il- Monasteru ta' Santa Skolastika, il- Birgu (1679);

- il- Knisja ta' San Rokku, il- Belt Valletta (għall- ħabta tal- 1680);

- il- Knisja ta' San Lawrenz, il- Birgu (1681 – 97);

- il- Knisja ta' San Pietru l- Martri, Marsaxlokk (1682);

- il- Koppla tal- Knisja ta' San Ġorġ, Ħal Qormi (1684);

- il- Knisja ta' Santa Marija, il- Qrendi (1685 - 1712);

- il- Knisja tal- Ħlas, Ħal Qormi (1690);

- il- Knisja ta' Santa Katerina, iż- Żejtun (1692 - 1744);

- il- Knisja tal- Ispirtu s- Santu, iż- Żejtun (1688);

- il- Katidral tat- Tlugħ is- Sema tal- Madonna, ir- Rabat, Għawdex (1697 - 1711);

- it- Tkabbir tal- Knisja tal- Vitorja, il- Belt Valletta (1699).


Xogħol attribwit



Xi sorsi jsostnu wkoll li Gafà kien involut fil- kostruzzjoni tal- Knisja ta' Santa Katerina, iż- Żurrieq (1632 – 55), tal- Knisja

tas- Salvatur, il- Kalkara (1650), tal- Knisja ta' Santa Marija, Ħaż- Żebbuġ (1683), tal- Knisja tal- Ispirtu s- Santu, iż- Żejtun

(1688), il- Knisja tal- Ispirtu s- Santu, l- Imdina (1688), tal- kor tal- Knisja tan- Natività, in- Naxxar (1691), tal- Knisja tat-

Tlugħ is- Sema, Ħal Tarxien (1692), tal- Knisja ta' San Nikola, l- Imdina (1692), tal- Knisja ta' Sant' Agata, l- Imdina (1694),

u tal- Knisja ta' San Ġiljan, l- Isla (1696).

 

Xogħol ieħor

 

 

Fl- 1679, Gafà ddisinja u ssorvelja l- kostruzzjoni tal- kor tal- Katidral ta' San Pawl, l- Imdina, u iktar 'il quddiem iddisinja l-

 

Palazz tal- Isqof. Il- katidral inqered parzjalment ftit snin wara matul it- terremot ta' Sqallija tal- 1693, għalkemm il- kor il-

 

ġdid li kien għadu kemm inbena baqa' intatt. Il- katidral l- antik twaqqa', u bejn l- 1696 u l- 1705 inbena katidral ġdid

 

skont id- disinni Barokki ta' Lorenzo Gafà. Il- katridral ġie kkonsagrat fit- 8 ta' Ottubru 1702, u jitqies bħala l- kapulavur ta'

 

Gafà. Gafà ddisinja wkoll xi binjiet lajċi, fosthom Villa Bigi (1675), il- Palazz tal- Ġeneral fil- Birgu (qabel l- 1695) u x'

 

aktarx l- Isptar Ta' Saura, ir- Rabat (1655). Gafà miet fis- 16 ta' Frar 1703 tal- età ta' 64 sena.

L- informazzjoni rigward Lorenzo Gafa' mehudha mis- sit: mt.wikepedia.org.

PIETRO FELICI

(1669 - 1743)

L- istatwarju Pietro Felici twieled f’ Ħal Qormi, it- tielet iben ta’ Agostino u Grazia Mallia, li żżewġu fil- knisja parrokkjali ta’ San Ġorġ fit- 28 ta’ Frar, 1666. Minn dan iż- żwieġ kellhom ħamest' itfal: Generosa fl- 20 ta’ Diċembru, 1666; Domenico fit- 18 ta’ Frar, 1668; Pietro fit- 22 ta’ Diċembru, 1669; Antonio fl- 14 ta’ Ġunju, 1672; u Vitale fis- 7 ta’ Settembru, 1673. Pietro tgħammed fl- istess jum li twieled u ngħata isem nannuh minn missieru. Fl- 1675, ommu mietet fl- età ta’ 29 sena. Missier Pietro reġa’ żżewweġ fis- 6 ta’ Awwissu, 1675, fil- knisja tas- Salvatur fl- Imdina. It-tieni mara tiegħu kienet Alzonica Galea mill- Mosta. Jidher li bejn l- 1675 u l- 1684 il- familja Felici telqet minn Ħal Qormi u marret tgħix l- Isla. Hawnhekk Pietru qatta' żgħożitu u forsi kien proprju hawn, ġewwa l- Isla, li Pietru tgħallem l- arti tal- iskultura. F' dan il- lokal kien jgħix u jaħdem Anton Zahra, skultur

Pietro Felici 1_edited.jpg

Din ix- xbieha li qed naraw hawnhekk (Fuq), hija xoghol fl- injam tal- istatwarju

Qormi Pietro Felici. Din l- istatwa inhadmet fis- sena 1740. Dan ir- ritratt mehud

mill- pagna ta' Facebook: Is- Sabih tal- Festi II.

prim fil- ġebla. Għandu mnejn li kien minn taħt idejh li Pietru tgħallem l- iskultura, għalkemm xejn ma nafu b' ċertezza.
 
Mit- testment li ħalla nafu li Pietru Felici kellu tlett itfal: Wistin, li kellu diżabilità mentali; Ġużeppi, li milli jidher kien tajjar
 
difru mal- Ġustizzja minħabba xi offiża li kien għamel; u Anna Maria, tifla li x' aktarx li kienet għadha żgħira fl- età meta
 
miet missierha Pietru. Fit- testment ma tissemmiex martu (forsi għax kienet mietet) u lanqas nafu x' kien jisimha. Dan l-
 
istess testment jagħtina x' nifhmu li Pietru miet fil- faqar. Kulma ħalla lil uliedu kienu l- għodda li kellu u xi xogħlijiet ta'
 
skultura li fuqhom kien iffissa prezz biex jinbiegħu u b' hekk uliedu jdaħħlu xi ħaġa tal- flus. Huwa ħalla f' idejn Dun
 
Ġammari Vella u Dun Diegu Farrugia biex jesegwixxu x- xewqat tiegħu, b' mod speċjali li jieħdu ħsieb ibnu Wistin u bintu
 
Anna Maria peress li, milli jidher, ma kellhomx qraba li setgħu jieħdu ħsiebhom. Pietru miet fis- 27 ta' Frar 1743 meta kellu
 
73 sena. Huwa kien residenti fil- Belt Valletta. Bħalma ftit nafu dwar ħajtu, hekk ukoll ftit għandna tagħrif dwar
 
ħidmietu. Dan I- artist kellu l- hanut tax- xoghol tieghu gewwa I- Isla u probabbli Ii kien jiskolpi l- puleni tax- xwieni. S' issa
 
ġew identifikati ftit xogħlijiet li huma frott l- idejn ta' dan l- iskultur Qormi. Tnejn minnhom jinsabu fir- raħal tas- Siggiewi.
 
Dawn huma l- istatwa tal- ġebel ta' San Nikola li tiddomina f' nofs il- pjazza u l- vara titulari tal- istess qaddis li tinsab fil- 
 
knisja parrokkjali. Skont dokument fil- Kurja tal- Arċisqof fil- Furjana, l- istatwa ta' San Nikola tal- pjazza saret fis- sena 
 
1732 minn 'Maestro Pietro' li tħallas 70 skut għal xogħlu. Kollox jindika li dan ma kien ħadd ħlief Pietru Felici peress li l- 
 
ismijiet huma l- istess u, barra minn hekk, ma jidhirx li dak iż- żmien kien hemm xi skultur ieħor b' dan l- isem. Dokument
 
ieħor fil- Kurja Arċiveskovili juri b' mod ċar li l- vara titulari ta' San Nikola hi tassew skultura li ħarġet minn idejn Pietru
 
Felici li, f' ħames ħlasijiet separati bejn l- 1736 u l- 1737, tħallas b' kollox 95 skut. Il- pedestall, iżda, huwa xogħol ta' 
 
GioMaria Vassallo li għalih tħallas ftit iktar minn 66 skut filwaqt li l- iskultura tal- pedestall inħadmet minn Ġużeppi Fabri li
 
ħallas 15 -il skut. L- ordni għax- xogħol fuq l- istatwa saret minn Dun Nikol Zarb, dak iż- żmien prokuratur tal- knisja. Il- 
 
vara l- ġdida jidher li nġarret proċessjonalment għall- ewwel darba fl- 1737 u ħadet post manikin imlibbes li għadu
 
miżmum fis- sagristija tal- knisja parrokkjali tas- Siggiewi. Zewġ xogħlijiet oħra ta' Pietru Felici huma l- vara tal- Madonna
 
tar- Rużarju f' Ħaż- Żebbuġ li saret fl- 1741,  fuq l- istatwa tar- Ruzarju ta' Gafa' u l- vara titulari ta' San Ġorġ li beda

jahdem fuqha nhar it- 18 ta' Lulju 1738 li tinħareġ proċessjonalment mat- toroq ta' Ħal Qormi kull sena fl- istess Ħadd li fih

is- Siġġiwin joħorġu l- istatwa tal- qaddis patrun tagħhom San Nikola. Il- vara ta' San Gorg swiet is- somma ta' 110 skudi

li jgibu £9-3s-4d, jew Lm9.16,7 fi flus decimali li kellna jew €ur21. 35 fi flus tal- lum. Mad- daqqa t' ghajn wiehed jasal

ghal- konkluzzjoni li kienet xi somma zghira, izda meta wieħed iqabbillha mall- pagi ta' dak iż- żmien malajr jibdilha din il-

fehma. Din is- somma kopriet biss il- figura tal- qaddis, u l- flus tħallsu mill- Knisja parrokkjali. Il- vara kienet imbierka mill-

kappillan Ġużeppi Vella, nhar is- Sibt, 22 ta' April, 1741, u żżanżnet l- għada l- Ħadd 23 ta' April, 1741. Naħseb li l- aħħar

Ħadd ta' kull Ġunju jista' bir- raġun kollu jissejjaħ Jum Pietru Felici, l- ewwel artist Malti li ħadem, f' art twelidu stess, l-

ewwel żewġ statwi ta' qaddisin titulari għal żewġ knejjes parrokkjali Maltin: San Nikola u San Ġorġ. Fost xoghlijiet ohra

tieghu wkoll huma l- erba' puttini li nsibu mal- pedestall ta' San Gorg. Hadem ukoll l- istatwa tal- Madonna tal- Karmnu li

nsibu fil- knisja parrokkjali ta' San Guzepp l- Imsida, fejn hija wkoll attribwita lilu. Pietru taghna wkoll l- istatwa tal-

Madonna tar- Ruzarju, li kien hadem ghall- Bazilika tal- Isla, fis- sena 1749. Din damet tintuża fil- purċissjonijiet

tal- fratellanza għal madwar 140 sena, meta għal xi raġuni fl- 1888 fi żmien il- prokuratur Dun Stiefnu Camilleri, inġiebet

statwa oħra minn Franza, li hi proprju l- istess waħda li għandha llum, u ħadet post dik ta' qabel. Ftit taż- żmien wara

kienet saret talba mill- Parroċca tal- Imsida biex tinxtara l- istatwa l- antika tar- Rużarju, u għalhekk fil- laqgħa ġenerali

tad- 29 ta' Novembru tal- 1891, kien ġie deċiż li dik l- istatwa tinbiegħ għal somma żgħira ta' flus lil din il- Parroċċa. Il-

kuntratt ta' dan il- ftehim għandu l- firem tas- saċerdot Stiefnu Camilleri u l- kjeriku Giuseppe Adami. 

L- informazzjoni rigward Pietro Felici mehudha mis- sit: um.edu.mt.

SAVERIO LAFERLA

(1697 - 1761)

L- artist maghruf Saverio Laferla, kien l- ewwel skultur Malti li pproduċa statwi kompluti tal- kartapesta. Skond l- ahhar studji li saru dwar Laferla, juru li għex il-biċċa l- kbira ta’ ħajtu fil- Belt Valletta bħala parti mill- parroċċa Dumnikana ta’ Porto Salvo. Kemm hu u kif ukoll il- ġenituri tiegħu, iżżewġu u mietu hemm, iżda l- magħmudija tiegħu ma ġietx irreġistrata hemmhekk. Fit- 13 ta’ Jannar 1678, Gerolamo Laferla - iben il- mibki Mario u Angela - iżżewweġ lil Theodora, bint Gregorio Carbone u Magdalena, it-tnejn mill- parroċċa ta' Porto Salvo. Il- kappillan Giuseppe Cafa OP, bierek dan iż- żwieġ, fejn ix- xhieda tieghu kienu

MSL-Mastru-Saverio-Laferla_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mis- sit: BDLBooks.Com.

Matthiolo Farrugia u Giovanni Maria Agius. Minn dan iz- zwieg, twieldu mill- inqas erbat' itfal: Maria, Angela, Margarita u
 
Giuseppe Saverio. Sal- 1695, il- familja Laferla, Theodora u ż- żewġt ibniet tagħha Maria u Angela, kienu jgħixu fiż- żona
 
tal- parroċċa ta' San Pawl. Margarita, imwielda fl- 1691, mhix elenkata, u dan ghax aktarx, li mietet ta' eta' żgħira. Imħalla
 
barra wkoll Gerolamo, li jissemma indirettament bħala r- raġel ta’ Theodora. Għalhekk, ma kienx qed jgħix mal- familja
 
tiegħu dak iż- żmien. Sal- 1696, il- familja kollha ma' kienetx elenkata flimkien mal- parruċċani ta’ San Pawl. Billi, xi xhur

wara regghu dehru gewwa l- Birgu, hemm possibilta li l- familja kollha marret toqgħod hemm. Fis- 26 ta’ Jannar 1697,

Theodora u Gerolamo twildilhom tifel. Huwa gie mgħammed minn Don Alessandro Fiteni, tlett ijiem wara, u nghata l- isem

ta' Giuseppe Saverio; il- parrinu tiegħu kien Fra Don Silverio Doz. Prattikament ma' nafu xejn dwar it- tfulija u l- ħajja

bikrija ta’ Saverio, ħlief li missieru kien miet f’ xi ftit zmien qabel ma' Saverio kien iżżewweġ u li l- familja marret lura lejn il-

parroċċa ta’ Porto Salvo. Fil- 25 ta' Ottubru 1716, iżżewweġ lil Maria Bontis, bint Pietro u Giovanna. Minn dan iż- żwieġ

twieldu tmient itfal, tifel u sebat' ibniet. Natale kien miet żgħir bħal oħtu Anna, u l- bqija laħqu l- kibru. Laferla kien barbier

professjonali, iżda kien aktar magħruf għall- kreazzjonijiet artistiċi tiegħu - jiġifieri l- ħolqien ta' presepji għall- Milied u

statwi tal- kartapesta.

Il- karriera artistika ta' Laferla...

Fl- 1732 ingħaqad mal- Arċikonfraternità tal- Kurċifiss Imqaddes tal- Belt Valletta bħala fratell. Fl- 1737, fl- età ta’ 40 sena,

l- istess Arċikonfraternità kkummissjonat lil Laferla biex jipproduċi statwi ġodda għall- purċissjonijiet li jsiru nhar ta’

Ġimgħa fir- Randan u kif ukoll f' Ħamis ix- Xirka. Dawn huma l- ewwel xogħol artistiku dokumentat minn Laferla. Is- sett

tal- Ġimgħa l- Kbira tal- Belt Valletta inbidel diversi drabi qabel Laferla, iżda l- membri ma' kinux sodisfatti. Sa dakinhar, il-

purċissjonijiet kollha eżistenti tal- Ġimgħa l-Kbira kienu jużaw il- manikini. Madankollu, xi statwi oħra ta’ manikini kienu

diġà ġew sostitwiti. Bejn l- 1737 u l- 1742, Laferla pproduċa dawn l- istatwi għall- Belt Valletta magħmulin kompletament

mill- kartapesta; L- Ort, ir- Redentur, il- Veronika, Il- Vara l- Kbira u l- Madonna tad- Duluri. Il- vara tad- Duluri kienet żieda

ġdida għall- purċissjoni tal- Belt Valletta. Aktar tard, Laferla introduċieha fl- Isla, Haz- Zebbuġ u r- Rabat. Din l-

innovazzjoni fil- Belt Valletta ħolqot mewġa ta’ bidla li wasslet lil Laferla biex jaħdem għall- purċissjonijiet kollha tal-

Ġimgħa l- Kbira li saru matul ħajtu. Kemm jekk dokumentati kif ukoll jekk b’ attribuzzjoni, Laferla pproduċa statwi għal-

Birgu, l- Isla, Bormla, ir- Rabat, in- Naxxar, Ħal Qormi, Haz- Zebbuġ, u ż- Żejtun. Hekk kif l- istatwi tal- Belt Valletta kienu

lesti, il- Konfraternità tal- Kurċifiss Imqaddes tal- Isla, ikkummissjonatu biex jagħmel statwi ġodda u jieħdu post il-

manekini. Bejn l- 1742 u l- 1744, huwa pproduċa ħames statwi għal Isla, inkluż ir- Redentur mirakoluż, wieħed mill- aktar

famużi fil- Gżejjer Maltin. Wisq probabli f' dan iż- żmien, l- ibliet ġirien tal- Birgu u Bormla wkoll ordnaw statwi godda

minghand Laferla. Dan il- mezz artistiku ġdid beda jikseb popolarità anke barra ż- żona tal- port. Fl- istess zmien li kien

qed jahdem ghal- kummissjoni tal- Isla, il- parroċċa ta’ Haż- Żebbuġ ikkummissjonat lil Laferla biex jipproduċi statwi tad-

Duluri, San Ġwann l- Evanġelista, il- Veronika u San Vinċenz de Paul. Għall- parroċċa ta’ Haż- Żebbuġ, Laferla għamel

statwa ta’ Kristu Rxoxt biex titpoġġa fuq il- Kustodja li żżomm ir- relikwa qaddisa tal- għadma tad- driegħ ta’ San Filippu

ta’ Aġġira, iddisinjata minn Pietro Paolo Troisi u magħmula mill- injam minn Ignazio Portelli. Proġett ieħor iddisinjat minn

Troisi li Laferla ħadem fuqu, kien il- kappella tar- repożitorju (sepulkru) għall- Katidral ta’ Malta fl- Imdina, fdata lil

Francesco Zahra. Laferla pproduċa sitt statwi ta’ anġli li jżommu simboli tal- passjoni u figura femminili allegorika li

tirrappreżenta l- Fidi fl- 1751. Fl- istess waqt, kien qed jaħdem ukoll għall- parroċċa tan- Naxxar. Il- purċissjoni tal-

Ġimgħa l- Kbira bdiet f’ dan iż- żmien, għalhekk ma kienx hemm it- tradizzjoni ta’ statwi manikini. Bejn l- 1749 u l- 1753,

Laferla pproduċa sett sħiħ ta’ statwi tal- Ġimgħa l- Kbira għan- Naxxar, inkluż Kristu Rxoxt. Skond l- ahhar ricerki ricenti li

saru gew skoperti xoghlijiet ta' Laferla li qabel ma' kinux magħrufa, u dan jikkonferma l- impatt artistiku tiegħu ma’ Malta.

Bħal fil- każ tal- Arċikonfraternità ta’ San Ġużepp tar- Rabat. Evidenza dokumentarja, tiżvela li statwa proċessjonali ta’

San Ġużepp u xi wħud mill- istatwi tal- Ġimgħa l- Kbira ġew prodotti minn Laferla. L- ewwel kummissjoni kienet għal

statwa proċessjonali ta’ San Ġużepp. Statwa tal- injam kienet diġà ħadet post dik tal- manikin li ntużat sal- 1700.

Madankollu, sal- 1750, din tqieset li ma kinitx aktar moda. Kienet meħtieġa waħda ġdida fl- aktar stil u mezz

kontemporanju, kif ġie deċiż waqt Konsulta (laqgħa ġenerali) li saret fit- 22 ta’ Marzu 1750. Saverio Vassallo nħatar biex

jissorvelja l- proġett. Intgħażel Laferla, u l- Prokuratur mar il- Belt Valletta biex jiddilja miegħu. Huwa talab 20 skud għax-

xogħol tiegħu li ma' kienx jinkludi l- induratura. Din saret minn Mro Giuseppe Buhagiar, li kien qed jaħdem fuq is-

Sepulkru tal- Katidral. Din l- istatwa proċessjonali kienet l- ewwel statwa ta’ San Ġużepp magħmula mill- kartapesta

f’Malta u baqgħet tintuża kull sena sal-1889. Fl- 1757, Laferla ġie kkummisjonat mill- ġdid mill- Procuratore della

Settimana Santa, Fra Giovanni Battista Zerafa, biex jagħmel statwi ġodda għall- Ġimgħa l- Kbira. Is- sitwazzjoni tal-

purċissjoni tal- Ġimgħa l- Kbira fir- Rabat kienet identika għal dik tal- Belt Valletta u l- Isla. Għal żmien twil, intużaw

manikini iżda ġie deċiż li jiġu mibdula u li jkun hemm oħrajn ġodda tal- kartapesta. Dawn kienu l- Ort, ir- Redentur u l-

Madonna tad- Duluri, għal 25 skud kull wieħed. Huwa reġa’ żebgħah wkoll l- Ecce Homo u l- korp ta' Kristu mejjet. Il- ħlas

sar f’ diversi pagamenti. L- werrieta tiegħu rċevew l- aħħar waħda, peress li kien diġà mejjet. Għalhekk, x’ aktarx, dan ix-

xogħol għar- Rabat kien l- aħħar wieħed tiegħu. Sa issa, l- ebda artist ieħor tal- kartapesta ma' kien magħruf qabel

Antonio Mifsud fil- bidu tas- seklu 19. Madankollu, evidenza ġdida turi li l- istatwi tal- kartapesta komplew jiġu mahduma

wara l- mewt ta’ Laferla. Fl- 1770 il- Procura della Settimana Santa tar- Rabat riedet tissostitwixxi l- manikini tal- grupp tal-

Kruċifissjoni (Vara l-Kbira). Laferla kien lehaq miet, għalhekk kellhom isibu artist ieħor. Huma daru lejn Francesco Mifsud,

Maestro di figure di cartapesa e stucco mill- Belt Valletta. Huwa pproduċa t- tliet figuri: il- Madonna, San Ġwann l-

Evanġelista u Marija Maddalena. Il- Kruċifiss inxtara minn xi mkien ieħor. Mifsud ħoloq ukoll statwa oħra li tirrappreżenta

lil Kristu Rxoxt. Din intużat f’ purċissjoni nhar ta’ Tlieta tal- Għid li bdiet fl- 1770. Ftit wara, il- purċissjoni twaqqfet u, fl-

1784, l- istatwa nbiegħet lill- parroċċa ta’ Had- Dingli. Għalkemm Laferla kien pijunier Malti fil- ħolqien ta’ statwi tal-

kartapesta, sofra minn negliġenza artistika u akkademika. Jalla mhux fil- boghod tigi l- opportunità li nagħtuh il- kreditu

dovut.

L- informazzjoni rigward Saverio Laferla mehudha mis- sit: akademia.edu.

SIGISMONDO DIMECH

(1769 - 1853)

L- iskultur Sigismondo Dimech, iben Vincenzo u martu Rosa nee Spagnol, twieled il- Belt Valletta fis- 27 ta' Dicembru 1769, meta f' Malta kien ghadu jsaltan il-Gran Mastru Pinto de Fonseca. Gie mghammed l-ghada ta' twelidu fil- Knisja ta' San Duminku, Valletta, u nghata l- ismijiet ta' Sigismondo, Stefano, Giovanni. Il-parrina ta' Sigismondo fil- maghmudija kienet iz- zija tieghu, Caterina Pace, oht missieru Vincenzo. Ma nafux fejn, jew ghand liema skultur, Sigismondo Dimech tghallem is- sengha tieghu. ln- nies ta' zmienu jgharrfuna Ii Sigismondo kien il- kugin tal- iskultur Belti, Vincenzo Dimech (1768 - 1831). F' artikolu Ii deher fl- L 'Arte, fil- harga tas- 7 ta' Marzu 1863, naqraw Ii missier dan Vincenzo Dimech, kien skultur ukoll. Jidher ghalhekk Ii Sigismondo Dimech huwa mnissel minn familja tas- sengna u tal- arti, Ii kellha l- eghruq taghha fil- Belt Valletta. Sigismondo Dimech kellu 21 sena meta

Sigismondo Dimech.png

Din ix- xbieha li qed naraw hawnhekk (Fuq), hija xoghol l- istatwarju Sigismondo

Dimech, li hadem fl- injam bejn is- sena 1802 - 1807. Dan ir- ritratt mehud mill-

pagna ta' Facebook: St. George's Basilica.

ha b' martu Iil Antonina bint Michele Savona minn Vittoriosa. Dan iz- zwieg sar fil- Knisja ta' San Lawrenz, il- Birgu, nhar is- 26 ta' April 1790. Nafu wkoll Ii wara z- zwieg taghhom, Sigismondo u martu Antonina marru joqghodu mal- genituri ta' Sigismondo fil- Quartiere 9 tal- Parrocca ta' San Pawl tal- Belt. Fl- 1798, Sigismondo u Antonina kellhom tarbija, u tawha l- ewwel isem ta' Ferdinando. Bin is -sengha ghandu nofsha, jghid il- Malti, u filfatt Ferdinando spicca biex sar skultur ukoll. Dan Ferdinando Dimech kellu karriera sabiha, izda qasira, ghaliex miet fl- 10 ta' Gunju 1840, meta kien ghad kellu biss 42 sena. Wara l- mewt ta' Ferdinando, Sigismondo hareg mill- Belt u mar joqghod Birkirkara, fejn baqa' jghix l- ahhar snin ta' hajtu. Kif naqraw fi ktieb pubblikat dan l- ahhar, f' Awissu tal- 1802, Antonina mart Sigismondo Dimech ghamlet "petizzjoni lill- Gvernatur biex jaghti grazzja Iil zewgha, Ii kien ilu eziljat sena u seba' xhur, biex ikun jista' jerga' jidnol Malta." lnkiteb ukoll Ii din il- grazzja giet moghtija u Ii Sigismondo Dimech gie lura Malta u beda jahdem ta' skultur f' hanut qrib it- Teatru Manoel, il- Belt Valletta. Ghalkemm fittixna u qallibna, ghad ma rnexxilniex inkunu nafu ghaliex Sigismondo gie tturufnat minn Malta. Jista' jaghti l- kaz - izda dan mhux fatt dokumentat - Ii Sigismondo kien partitarju tal- Francizi, meta dawn kellhom 'I Malta taht idejhom. Kien x' kien, kollox juri Ii f' zoghzitu, Sigismondo Dimech kien bniedem ta' karattru haj u xi ftit avventurier. F' kitba tal- Kanonku Dun Gwann Azzopardi naqraw Ii fl- 1807, Sigismondo Dimech - imsejjah dealer - kien gie kkummissjonat mill- Konti Saverio Marchese sabiex ibiegh f' ismu kwadru taz- zejt Ii jirrapprezenta A Hunting Scene With Dogs. Ghandna nahsbu, ghalhekk, Ii f' xi nabtiet, Sigismondo Dimech kien jezercita wkoll il- professjoni ta' art dealer. Fl- esebizzjoni: Count Saverio Marchese (1757 - 1833), deher dokument Ii jfakkar Akkademja Letterarja, jew ahjar Adunanza Poetica, Ii saret fil- Knisja tal- Frangiskani Minuri tal- Belt Valletta, nhar it- Tlieta ta' qabel il- Gimgha l- Kbira tas- sena 1825. F' dan id- dokument hemm miktub Ii Signore Sigismondo Dimech hejja u qara Epigramma. Min kien dan Sigismondo Dimech, l- awtur ta' din il- poezija tal- 1825? Nafu Ii l- iskultur Vincenzo Dimech kellu tifel, imsemmi Sigismondo, Ii mhux biss sar avukat, izda skond dokument fir- Registru Pubbliku, lahaq ukoll Professor of Law at the University. Dan it- tifel tal- iskultur Vincenzo Dimech, kien twieled fit- 30 ta' Mejju 1803, u ghalhekk fl- 1825 kellu madwar 22 sena. lzda nafu wkoll Ii fl- 1825, l- istudent Sigismondo Dimech, iben l- iskultur Vincenzo, kien qieghed jistudja f' Napli. lmbaghad, fir- registri Status Animarum taz- zewg parrocci tal- Belt Valletta ghal dawk iz- zminijiet, imkien ma nergghu niltaqghu ma xi parruccan iehor bl- isem ta' Sigismondo Dimech. Ghal daqstant, wisq probabbli Ii l- poeta Ii qara l- Epigramma fl- Akkademja tal- 1825, kien l- iskultur Sigismondo Dimech, I- artist Ii hu s- suggett ta' din il- kitba. Bejn l- 1730 u l- 1755, kien attiv hafna artist minn Hal Lija Ii kien igib l- istess isem ta' Sigismondo Dimech. Biex ma ntawwalx, nghidu biss Ii fl- 1774, huwa lesta x- xognol ta' skultura tal- fonti tal-  maghmudija ta' Hal Lija. U fuq kollox, jehtieg Ii nghidu Ii dan Sigismondo Dimech tas- Seklu XVIII kien mghallem fis-sengha tal- iskultura, kif ukoll f' dik tal- pittura. X' aktarx Ii Stefano Zerafa kien qed jirriferi ghal dan I- artist tas- Seklu Tmintax, meta kiteb Ii Sigismondo Dimech kien fost l- ahjar allievi ta' Stevano Erardi ( + 1716). Zerafa jgharrafna wkoll Ii dan Sigismondo Dimech pitter il- kwadru ta' S. Barbara Ii jinsab fis- sagristija tal- Knisja Arcipretali ta' Haz- Zebbug, u xi kwadri ohra nella chiesa dei Capuccini. Sfortunatament, l- istoriku P. P. Castagna fixkel Iil Sigismondo Dimech minn Hal Lija ma' Sigismondo Dimech tal- Belt. Castagna ghaqqad ix- xoghlijiet tat- tnejn f' lista wahda, attribwihom Iil artist wiehed, u spicca biex sejjah Iil dan I- artist "Sigismondo Dimech minn Hal Lija". Minn dak iz- zmien 'I hawn, l- istorici taghna mxew fuq il- kitba ta' Castagna, u b' hekk it- tahbila dwar l- identita ta' Sigismondo Dimech ghadha magnha sal-lum. Xieraq ghalhekk niftakru dejjem, Ii dak Sigismondo Dimech Ii hadem xoghlijiet skultorji fi hdan il- Parrocca ta' S. Gorg, kien Belti, u mhux minn Hal Lija. Wisq probabbli Ii Sigismondo Dimech kellu I- bottega tieghu fl- istess indirizz fejn kien jahdem ibnu Ferdinando: Depot No. 69, Strada Teatro, Valletta. Sigismondo Dimech hadem xoghol skultorju fil-gebla Maltija, fl- irham, kif ukoll fl- injam. . Xieraq ghalhekk, Ii naghtu daqqa ta' ghajn lejn xi xoghlijiet tieghu f' dawn it-tliet materjali differenti. Skond P. P. Castagna, fl- 1802, Sigismondo Dimech hadem mezzo bust fl- irham tal- Ammirall Venezjan Angelo Emo. L- Ammirall Emo kien miet hawn Malta fl- 1792, u l- katavru tieghu kien ittiehed lura Venezja.  Madankollu, I- bust Ii hadem S. Dimech tqieghed fuq sarkofagu fejn tqieghdet il- qalb tal- Ammirall Emo. ls- sarkofagu bil- bust tal- Ammirall Emo jinsab fil- knisja tal Madonna tal- Vitorja, il- Belt Valletta. F' Gnawdex, isem Sigismondo Dimech huwa marbut ma' l- istatwa artistika ta' Gesu Marija, meqjuma fil- Kappella tas- Sagrament, fil- Bazilika ta' San Gorg. Il- wetqa tal- kummissjoni tal- vara ta' Gesu Marija kienet grajja ta' certa importanza fl- istorja helwa tal- iskultura Religjuza gewwa l- Gzejjer Maltin. Din il- vara hi tabilhaqq l- eqdem grupp skultorju fl- injam, fost dawk l- istatwi ta' pajjizna Ii jingarru fil- processjonijiet. Saret f' dawk iz- zminijiet Ii matulhom il- Maltin - aktarx impressjonati bil- hidma artistika ta' Mariano Gerada u Vincenzo Dimech - regghu bdew jithajjru jikkummissjonaw statwi tal- injam ghall- parrocci tagnhom. F' dan il- kuntest, il- vara ta' Gesu Marija hi l- ewwel indikazzjoni illi l- Gnawdxin ma kienux sejrin jibqghu lura milli jikkummissjonaw huma wkoll xoghlijiet ta' din ix- xorta! Milli jidher, id- dokumenti tas- Seklu XVIII qatt ma jsemmu l-vara ta' Gesu Marija. L- istorici P. P. Castagna u G. Faure jghidulna Ii Sigismondo Dimech hadem din il- vara fl- 1810. Madankollu, illum nafu Ii din id- data mhux ezatta. Tabilhaqq, il- vara ta' Gesu Marija diga tissemma ghall- ewwel darba f' ittra Ii kiteb minn Ghawdex Patri Reginaldo Speranza O.F.M. Conv. Iil habib tieghu f' Malta, fit- 12 ta' Jannar 1808. F' din l- ittra, Patri Speranza jibghat jgharraf Iil habib tieghu illi l- purcissjoni ta' S. Antnin ma kienetx ser issir fid- data Ii ffissaw il- Patrijiet, izda f' gurnata ohra, u dan sabiex ma jfixklux il- purcissjoni bil- vara ta' Gesu Marija, Ii kellha tohrog mill- Knisja ta' S. Gorg fl- istess jum: Dunque si era risoluto di portarlo nella domenica prossima ventura, ma siccome nella parocchia o sia in San Girogio si deve fare la solennita' del nome di Gesu' ed essendoci la statua, eppero' devono far la processione con essa di dopo pranzo, onde per non esserci tanta confusione abbiamo trasferito per un altra Domenica il trasport del suddetto Santo. Minn dan Ii ghedna jidher Ii Sigismondo Dimech hadem il- vara ta' Gesu Marija wara Ii gie lura mill- ezilju tieghu, izda zgur qabel ma nkitbet l- ittra ta' Patri Speranza. Fi kliem iehor, din il- vara aktarx inhadmet f' xi zmien bejn l- 1802 u l- 1807. Il- vara ta' Gesu Marija minn dejjem kienet titqies bhala proprjeta tal- Fratellanza. Dan jixhdu l- lnventarju tal- Fratellanza Ii sar f 'Marzu tal- 1809, fejn hemm miktub Ii l- Fratellanza kienet tghozz: "una statua di Gesu' e Maria col suo pedestallo, quattro aste, e 4 forcine". (Araw Arkivju Arciveskovili, Furjana, Prima Past. Vist. Arch. Ferd. Mattei, 1809, Vol. 47, f.118r.). Nosservaw ukoll Ii din il- vara ta' S. Dimech hi kopja skultorja fl- injam tax- xbihat nobbli ta' Gesu u Marija, kif rappresentati fil- kwadru tal- Kappella tas- Sagrament. Fuq kollox, jehtieg jinghad Ii l- vara ta' Gesu Marija ghaddiet minn taht l- idejn ta' bosta restawraturi. Hawnhekk sejrin infakkru xi tibdil Ii sar fuq il- vara fis- sena 1891: Ouest' anno si presento alla publica venerazione l' effigie di Gesu' Maria, ritoccata, corretta ed arricchita. (// Messaggiere Di Maria, Anno IV, No. 90, 1891, p.n.n.). Naqra zmien ilu, John Bezzina attira l- attenzjoni taghha ghall- fatt Ii fuq driegh il- Madonna hemm imnaqqxa d- data 1891 - aktarx tifkira tar- restawr tal-v ara Ii sar f' dik l- istess sena. Minghandu sirna nafu wkoll Ii I- flus ghal dan ir- restawr kienu nhargu minn certa Sica ("Tal- Hoxna"), u Ii, bi tpattija ghal dan il- gest, ghal xi snin il- purcissjoni kienet tghaddi mit- triq ta' din il- benefattrici, Strada Karita'. Il- parruccani ta' S. Gorg ghandhom ikunu kburin ghall- fatt Ii missirijiethom irnexxilehom iwettqu l- kummissjoni ghall- vara ta' Gesu Marija. Fl- ambjent limitat ta' Ghawdex, din il- kummissjoni bilfors kienet prova kbira ta' kuragg u sagrificcju! Fl- Arkivju tal-Kunvent tal- Patrijiet Dumnikani tal- Belt Valletta, jinsabu dokumentati xi xoghlijiet skultorji fl- injam, skolpiti minn Sigismondo Dimech bejn l- 1815 u l- 1823. Fost dawn ix- xoghlijiet, l- aktar kummissjoni importanti tidher Ii hi dik ta' tliet basso-riljevi fl- injam, Ii jirrapprezentaw grajjiet mill- hajja tal- Patrijarka S. Duminku. Fis- 16 ta' Frar 1815, S. Dimech ircieva 150 skudi ghal dan ix- xoghol. Dawn il- basso-riljevi kienu jzejnu l- pulptu tal- Parrocca ta' Porto Salvo, izda llum jinsabu fil- Kunvent tal- Patrijiet Dumnikani, f' Tas- Sliema. Fit- 8 ta' Novembru 1823, Sigismondo Dimech lesta erba' puttini tal- injam Ii mbaghad tqieghdu fuq kull tarf tal- pedestall tal- vara ta' San Duminku. Taghhom thallas is- somma modesta ta' 12 oncie. Fl- istess Arkivju nsibu riferenzi ghal xi xoghlijiet ohra Ii hadem S. Dimech: l- iskultura fuq il- kredenzina u l- legiju tal- kor, kif ukoll l- Appostli S. Pietru u S. Pawl Ii jzejnu I- altar maggur fil- festi. ld- destin ried Ii isem Sigismondo Dimech jibqa' mfakkar fuq l- istess gebel u bini tal- Bazilika ta' S. Gorg. Dwar dan, ma nistghux naghmlu ahjar milli ngibu silta mill- kitba tal- Kan. Dun N. Vella Apap: "Xoghol iehor ta' Sigismondo Dimech u ibnu hija l- iskultura kollha fil- gebel tal- faccata tal- Bazilika ta' S. Gorg, Ii kienet inbniet mill- gdid fis- sena 1816 - 1817, fuq il- pjanta ta' l-Arkitett Ghawdxi, Dr. Salvatore Bondi." L- iskultura kienet saret fis- sena 1817. Fuq il- pilastru taht il- kapitell Ii jhares lejn il- lvant, hemm kitba fil- gebel Ii tghid: SIGISMONDO - FERDINANDO - DIMECH - PADRE E FIGLIO 1817. (Araw II- Belt Victoria, Marzu - April, 1985, Nru. 23, p.3). Dan hu wiehed minn dawk il- kazijiet tassew rari, fejn skultur Malti ghazel Ii jhalli tifkira tal- "firma" tieghu fuq faccata ta' knisja parrokkjali. B' din l- iskrizzjoni, Sigismondo u Ferdinando Dimech urew Ii kienu tassew kburin bil- hidma skultorja taghhom fi hdan il- Parrocca ta' S. Gorg! L- istess iskrizzjoni taghtina x' nifhmu wkoll Ii Ferdinando ha l- apprendistat tieghu ma' missieru, u Ii t- tnejn ghaddew perjodu qasir ta' zmien jghixu gewwa r-Rabat t' Ghawdex. Fuq linji generali, nistghu nghidu Ii fil- kuntest ta' din il- kummissjoni, il- hidma ta' Sigismondo Dimech ghandha hafna aktar mis- sengha ta' architectural sculptor, jew ahjar mis- sengha tal- sculpteurs ornemanistes, milli minn dik tad- dekoraturi fl- istucco. Meta sar dan ix- xoghol fuq il- faccata tal- Knisja ta' S. Gorg, Sigismondo kien ghalaq 48 sena, filwaqt Ii ibnu Ferdinando kien ghad kellu biss madwar 19 -il sena. Fl- 1826, Sigismondo Dimech naqqax fil-gebel l- istatwa tal- Madonna tal- Karmnu Ii tinsab fil- kantuniera tal- Knisja tal- Patrijiet Karmelitani tal- lmdina. Fil- fehma taghna, din il- kummissjoni aktarx kienet imnebbha minn spirtu ta' riparazzjoni wara Ii s- suldati ta' Napuljun, fl- 1798, kienu wettqu atti ta' sagrilegg fuq il- kwadru tal- Lunzjata u l- vara processjonali tal- Madonna tal- Karmnu fl- istess Knisja. Maz- zmien, l- istatwa tal- Madonna tal- Karmnu Ii hadem S. Dimech, saret landmark tal- lmdina. lx- xbiha taghha giet riprodotta fuq bosta postcards u reklami turistici, u b' hekk aktarx saret dik in- nicca stradali l- aktar maghrufa fost dawk kollha tal- Gzejjer Maltin! Meta kellu madwar 75 sena, Sigismondo Dimech ntaghzel sabiex inaqqax fil- gebel, statwa tal- Appostlu San Pawl ghall- monument nazzjonal Pawlin fuq il- Gzejjer Ta' Selmun. Milli jidher, din l- ghazla kienet bazata fuq il- hila artistika Ii kien wera S. Dimech matul il- karriera twila tieghu: la composizione benche semplice, sara piena di quell' intelligenza, di cui e capace l' assunto. Madankollu, aktarx ghaliex kien kiber sew fiz- zmien, Sigismondo Dimech innifsu ghazel Ii jahdem din l- istatwa flimkien ma' l- iskultur Salvatore Dimech (1804 - 1886). Il-promoturi ta' dan il- monument Pawlin ippubblikaw ir- Rendikont tal- amministrazzjoni taghhom fil- gazzetta l' Osservatore Maltese, fil- harga tas- 7 ta' Ottubru 1844, fil- pagna 466. Hemmhekk, naqraw dan Ii gej: Pagati agli scultori Sigismondo Dimech della Valletta e Salvatore Dimech di Casal Lia ed ai loro lavoranti - Scudi 333.1.4. Milli jidher, l- isem Ii lahaq kiseb Ferdinando Dimech bhala skultur, maz- zmien, razzan xi ftit il- fama ta' missieru, Sigismondo. Fost ix-xoghlijiet skultorji ta' Ferdinando Dimech, insemmu biss il- monument fl- irham tal- Ammirall Hotham, fil- Barrakka ta' Fuq, tal- Belt Valletta. Carmelo Dimech, it- tifel ta' Ferdinando, twieled il- Belt Valletta fl- 14 ta' Jannar 1836. Dan Carmelo Dimech kien izzewweg Iil Evangelista Zammit fit- 2 ta' Ottubru 1855, u binhom kien il- maghruf riformatur socjali, Manwel Dimech (1860 - 1921 ). Fl- ahharnett, fost il- hafna tfal ta' Ferdinando Dimech, insibu Iil Federico, skultur ukoll. Federico Dimech twieled fl- 1821 gewwa Corfu, fejn missieru Ferdinando kien jaghmel zjajjar qsar biex jghin fix- xoghol skultorju Ii kien qed isir fil- Palazz Reali ta' dik il- Gzira. Dawn id- dettalji bijografici dwar Federico Dimech, jinsabu migburin fl- Att tal- Mewt Numru 3933/1893, fir- Registru Pubbliku ta' Malta. Fl- istess dokument hemm miktub ukoll Ii Federico Dimech miet ta' 72 sena, fis- 7 ta' Novembru 1893, ghand il- Piccole Suore di Carita, Hamrun. Sigismondo Dimech miet gewwa Birkirkara, fl- eta ta' 84 sena, fit- 8 ta' Mejju 1853, u ndifen fil- Knisja Parrokkjali ta' Birkirkara. M' hemmx dubju Ii Sigismondo Dimech hu protagonist importanti fix- xena skultorja Maltija, matul l- ewwel tletin sena tas- Seklu XIX. Uhud mix- xoghlijiet principali tieghu, specjalment dawk Ii jinsabu fiz- zewgt ibliet kapitali tal- Gzejjer Maltin, huma maghrufa bizzejjed minn kulhadd. Madankollu, s- suspett ma jistghax jonqos Ii d- dokumentazzjoni dwar xi kummissjonijiet ewlenin ta' S. Dimech tinsab mohbija fl- arkivji ta' bosta parrocci Maltin. Jehtieg Ii nghidu wkoll Ii ghadna ma nafux il- verita shiha dwar il- karattru kumpless u l- personalita kurjuza ta' S. Dimech. Ghal daqstant, f' din il- kitba stajna biss niccaraw xi aspetti dwar l- identita u l- hidma tal- iskultur Sigismondo Dimech mill- Belt Valletta.

L- informazzjoni rigward Sigismondo Dimech mehudha mis- sit: um.edu.mt. 
 

MARJANU GERADA

(1771 - 1823)

Hafna jahsbu li l- iskultur Marjanu Gerada twieled Hal Tarxien fis- 7 ta' Mejju, 1766, izda skond l- ahhar ricerka li ghanda li hi mehuda mill- ktieb "Skulturi Maltin tal- iskola Spanjola", miktub mill- awturi Stanley Mangion u Christopher Magro, jirrizulta li Marjanu twieled fis- sena 1771. Ir- raguni ghal dan hi, li l- genituri tieghu (missieru Antonio u ommu Theresa Nee Mifsud), kienu zzewgu fil- knisja parrokkjali ta' Hal Tarxien fil- 5 ta' Lulju, 1760. Ghalhekk, bejn wiehed u iehor, Marjanu twieled xi hdax -il sena fuq iz- zwieg t' ommu u ta' missieru u kien ir- raba' wild t' Antonio u Theresa. Marjanu Gerada

Marjanu Gerada_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Madonna tal- Grazzja, Haz- Zabbar.

gie mghammed fl- istess jum ta' twelidu, mill- Vigarju Dun Salvatore Cachia. Gerada kellu tliet hutu subien, Guzeppi li

kien il- kbir, Giovanni u Salvatore, li kienu izghar minnu. Meta Marjanu kellu 13 -il sena tilef lil ommu, u missieru rega'

zzewweg lil Victoria Balzan, fil- Parrocca ta' Hal Tarxien fit- 22 ta' Lulju 1785. L- iskultur Gerada ma' kienx ta' xi skola

kbira, izda kien jinqeda jikteb u jaqra bil- lingwa Taljana, pero Marjanu minn dejjem kien juri interess u gibda lejn l-

iskultura, skond dokumenti tal- kanonku Fortunato Panravecchia, kif ukoll mill- istoriku popolari Pietro Pawl Castagna.

Marjanu tghallem l- iskultura fi Spanja. Gerada ghex u hadem ta' skultur gewwa Bormla, jista' jaghti kaz li Marjanu ghazel

Bormla ghax kien aktar facli ghalih, li jitkellem b' lingwa Taljana, peress li Bormla, kienet diga Belt. Tajjeb nghidu li

Marjanu baqa' guvni. Bhala skultur, ghamel uzu minn zewg medji differenti, dik tal- iskultura fil- gebla Maltija, kif ukoll fl-

injam. Imma, baqa' l- aktar imsemmi ghall- vari tal- injam li ghamel. Gerada, baqa' maghruf li rawwem, madwaru tliet

alljevi. Maz- zmien saru protagonista tal- vari tax- xena skulturali f' pajjizna. Dawn l- alljevi kienu Salvatore Psaila, li kien

mill- istess belt ta' Bormla, fejn baqa' maghruf, ghall- istil barokk tieghu. Alliev iehor li tghallem taht Marjanu Gerada kien

Pietru Pawl Azzopardi, Ii kellu l- ahjar rapport mieghu. Azzopardi, baqa' maghruf ghall- ewwel vara titulari Ii ghamel go

Ghawdex, dik ta' San Gorg Martri fir- Rabat, fl- 1839. It- tielet alliev kien Xandru Farrugia, Ii naqqax il- vara titulari, tar-

rahal Tarxiniz, dik ta' M. Annunzjata fl- 1829. Fost ix- xoghlijiet ewlenin tieghu nsibu, il- Madonna tal- Grazzja f' Haz-

Zabbar, Ii saret fl- 1797. Ghalhekk x' aktarx Ii din il- vara hi l- ewwel xoghol ta' Marjanu Gerada, fl- injam. Insibu wkoll l-

istatwa Ii nhadmet fil- gebla Maltija Ii hi replika tal- istatwa Ii hemm fil- knisja, Ii tinsab fi Triq is- Santwarju. Hadem ukoll l-

istatwa titulari ta' Santa Marija ta' Hal Ghaxaq Ii saret fis- sena 1808, Ii nistghu nghidu hija wahda mill- isbah xoghlijiet

tieghu. Din thallset mis- Sinjura Marija Farrugia u swiet 800 skud. II- Madonna tidher b' harsitha lejn is- sema, qisha

mtajra fuq is- shab, hierga minn gol- qabar, b' anglu ckejken ma' genb riglejha. Kien fi zmien il- Kappillan Dun Gaetano

Buttigieg u l- prokuratur tal- knisja Dun Baskal Bonnici li sar il- kuntratt naturali tas- 26 ta' Gunju 1803 quddiem in- nutar

Pietro Pawlu Farrugia, fejn Gerada gie mqabbad biex jahdem l- istatwa titulari ta' Santa Katarina fiz- Zurrieq, li giet tiswa

somma ta' 696 skud, u zewg irbghajja. Santa. Katarina, hi maghmula mill- parti ta' fuq taghha, li hija skolpita bicca

wahda fl- injam tal- arznu, izda mill- qadd 'l isfel huwa mahdum serratizzi tal- arznu nkullati fil- post. Din il- vara izzanznet

ghall- purcissjoni tal- 24 ta' Novembru 1818. Fiz- Zurrieq, insibu wkoll l- istatwa ta' San Guzepp, fejn id- dokumenti juru

b' mod car li saret fi 30 ta' Gunju 1822. Xoghlijiet ohra li nsibu fil- Knejjes taghna huma San Mikiel u l- maghmudija ta'

Gesu, li nsibuhom fil- kolleggjata ta' Bormla. Insibu wkoll il- Kuncizzjoni Ii tinsab fis- sagristija tal- Bazilika tal- Isla.

Marjanu kien ghadu f' siktu u mehdi fix- xoghol tal-iskultura, imma f' daqqa wahda nhakem minn marda qerrieda. Marjanu

miet f' Bormla, propju gewwa daru fl- 24 ta' Jannar 1823, meta kien ghadd kellu biss 52 sena. Ir- registrazzjoni tal- mewt

tieghu tghid li kellu 53 sena. Imma dan kien zball. Marjanu Gerada, mahkum minn marda qalila li pparalizzatu f' qiegh ta'

sodda, tilef l- isforzi kollha tieghu ghax il- marda waslitu sal- mewt u sal- kefen. Huwa gie midfun fil -Knisja Parrokkjali ta'

Bormla. Nistghu nghidu Ii Marjanu ghandu post importanti fl- iskultura ta' gziritna.

L- informazzjoni rigward Marjanu Gerada mehudha mis- sit: um.edu.mt u mill- ktieb:


Skulturi Maltin tal- Iskola Spanjola ta' Stanley Mangion u Christopher Magro. 
 

VINCENZO DIMECH

(1768 - 1831)

Vincenzo Dimech twieled fil- Belt Valletta fid- 29 ta' Gunju, 1768 minn Francesco Dimech u martu Siniforosa, u tghammed l- ghada fil- knisja ta' San Duminku, l- Belt Valletta minn Patri Vincenzo Sinatra, Dumnikan, u nghata l- ismijiet ta' Vincentius, Bartholomeus, Babritius,  Petrus, Paulus. Missieru kien jahdem ta' skultur, u Vincenzo beda t- tahrig fl- arti taht it- tmexxija tieghu. Jinghad li ssokta l- istudji f' Napli, fejn tharreg fil- mudell. Kuginuh hu l- skultur u pittur maghruf Sigismondo Dimech (1780 - 1853) minn Hal Lija. Fost l- istudenti ta' Sigismondo kien Salvu Dimech (1805 - 1887), skultur ta' isem, imlaqqam is- Sartx. Vincenzo miet fil- belt Valletta fit- 2 ta' Frar, 1831 u

Vincenzo Dimech_edited_edited.jpg

Din ix- xbieha li qed naraw hawnhekk (Fuq), hija rari hafna. Din hija litografija tal- pittur

u ghalliem Giuseppe Callejja (1830 - 1915). Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta'

Facebook: Vincenzo Dimech - Skultur.

ndifen fic- cimiterju tal- knisja ta' Santa Tereza, Bormla. Huwa kellu rabtiet kbar ma' Bormla, kemm familjari u kemm

artistici. Vincenzo Dimech iddistingwa ruhu bhala wiehed mill- iskulturi ewlenin ta' Malta fl- ewwel nofs tas- seklu dsatax.

"Vincitore in ogni competenza artistica, il suo merito era riconosciuto dalla generale opinione, e si' presso il governo che

presso il pubblico la sua abilita aveagli guadagnato una dittatura nell' arte". "Dittatura", fil- kuntest socjo-artistiku ta' dak

iz- zmien tfisser, qabel xejn, li kien imfittex bhala statwarju ta' xoghlijiet nazzjonali, ekklezjastici u civili u mhux privati. Din

hi fama li setghet isseddqet bis- sahha tal- hidma tieghu fl- Universita bhala ghalliem tal- arkitettura u tal- iskultura,

stqarrija mwettqa kemm mill- bijografu ta' "L' Arte" u kemm minn Zerafa, it-tnejn kittieba li kitbu ftit ghexieren ta' snin biss

wara l- mewt tal- artist. It- tradizzjoni Furjaniza temmen li Dimech hadem l- istatwa fl- ewwel post li hemm fi Triq il- Miratur

(ilIum nru 57, u qabel 55 Strada Miratore), kantuniera rna' Triq San Publju. Jinghad li I- iskultur kien imdorri jixrob l- inbid li

jnewlulu minn waqt ghall- iehor il- Furjanizi hu u jahdem l- istatwa. Safejn hu maghruf u fin- nuqqas ta' dokument miktub,

datazzjoni tal- istatwa tistrieh fuq dak li jinghad minn persuni li jsostnu li lemhu s- sena 1811 u l- inizjali V.D. (isem u

kunjom l- artist) imnaqqxa f' nofs l- iljun tal- istatwa meta dan inqasam bil- hsara li garrab bil- gwerra meta nhar it- 28 t'

April 1942, intlaqtet il- knisja. Iz- zewg xhieda ewlenin li kitbu dan huma Antonio Agius (1899 - 1987) u E. S. Tonna (1911

- 1992). Tonna kiteb ukoll: "Dwar l- istess data Toni Caruana ("11-Bomba"), li kien prokuratur taghha, kien sab din id- data

fil- genb tal- iljun meta dan infired mill- korp permezz tal- blast, u qalli huwa stess u wrieni fejn." Lil hinn mil- limiti ta' din

ix- xhieda okulari recenti, il- fehma generali gabel din kienet li l- istatwa nhadmet madwar l- 1815. Skont Salvu Maggi

(1904 - 1974), Furjaniz li kien jinteressa ruhu hafna fis- subborg u li halla xi manuskritti ta' tifkiriet ta' zmienu, l- istatwa

nhadmet minn zokk kbir li jinghad li kien ghamel xi zmien mitluq f' xi parti mill- Port tal- Marsa wara li ddahhal hemm mill-

maltemp. Meta tnisslet l- idea ta' din l- istatwa, xi Furjanizi tellghuh b' festa u haduh fil- post fejn sa ftit ilu kien

maghruf bhala l- "Welcome", il- kamra fejn Dimech kellu jibda x- xoghol. Salvu Maggi kien f' qaghda li jkun jaf dan id-

dettal mhux biss minhabba l- interess tieghu, izda wkoll ghax missieru Guzeppi, imwieled fl- 1877, kien neguzjant tal-

merca (kellu wkoll hanut fil- Furjana fi Triq San Frangisk ma' Triq is- Suq, jigifieri qrib ix- Xatt) u minhabba x- xoghol tieghu

kien midhla hafna tal- Marsa. Apparti l- istatwa ta' San Publju - li hu maghruf hafna ghaliha - Dimech taghna aktar

xoghlijiet minn taht idejh:

- L- istatwa titulari ta' Santa Marija, fil- Gudja (1807)
- Il- Maghmudija ta' Kristu, fil- Mosta (1806)
- L- istatwa ta' San Guzepp, fil- Bazilika ta' Santa Liena, f' Birkirkara (1826)
- L-Statwa ta’ San Ġużepp, li tinsab fil- Knisja Parrokkjali taż- Żurrieq. Xi drabi jingħad li tlestiet minn Dimech madwar l-      1825, wara l- mewt tal- iskultur oriġinali tagħha Mariano Gerada.
- L- istatwa ta Sant' Andrija, xoghol fil- gebel, f' Marsaxlokk (1791)
- L- istatwa tal- profeta Elija, xoghol fil- gebel, f' Bormla (1818)
- L- istatwa maghrufa bhalha l- Madonna tan- Nofs, xoghol fl- irham, fl- Isla (1814)

Fl- 1810, Dimech ħadem fuq l- elementi skulturali tal- Monument ta' Sir Alexander Ball fil- Ġonna tal- Barrakka t'I sfel. Dan

jinkludi erba' statwi allegoriċi li jirrappreżentaw il- Gwerra, il- Prudenza, il-  Ġustizzja u l- Immortalità. Il- monument innifsu

probabbilment ġie ddisinjat minn Giorgio Pullicino, il- kollega ta' Dimech fl- università. L- istemmi araldici Brittaniċi

skulturati li żdiedu ma’ diversi bini pubbliku matul l- ewwel snin tal- ħakma Brittanika f’ Malta ġeneralment jiġu attribwiti lil

Dimech. Dawn jinkludu l- armi ’l fuq mill- portiku tal- Gwardja Prinċipali, dawk fil- Bitħa ta’ Nettunu fil- Palazz tal- Gran

Mastru, l- armi fid- daħla tal- Università l- Qadima, u dawk fil- Porta Reale u l- Porta Marina li issa twaqqgħu. Dimech

ħadem ukoll fuq l- iskultura fil- Palazz ta’ San Mikiel u San Ġorġ f’ Korfu, li beda jinbena fl- 1819. Dan il- palazz inbena

minn ġebla tal- ġir Maltija, bl- użu ta’ ħaddiema Maltin. L- iskultura interna u esterna tal- palazz saret minn Vincenzo

Dimech, flimkien mal- kuġin tiegħu Ferdinando Dimech u l- iskultur Grieg Pavlos Prosalentis. Fl- 1824, rebaħ

kompetizzjoni għad- disinn ta’ monument għall- imħallef Sir Joseph Nicholas Zammit fil- Ġonna ta’ Fuq tal- Barrakka. Din

setgħet kienet l- ewwel darba li saret kompetizzjoni pubblika għal- monument f’ Malta. Il- monument jikkonsisti minn

statwa ta’ Zammit bilqiegħda fuq siġġu kuruli, imqiegħed fuq pedestall għoli. Żewġ iljuni tal- ġebel skolpiti minn

Ferdinando Dimech jinsabu ħdejn il- pedestall. Dimech, li kien ukoll il- kugin ta' Marjanu Gerada, kien izzewweg

lil Saveria Mathea de Marco fl- 1802.

L- informazzjoni rigward Vincenzo Dimech mehudha mis- siti: En.wikipedia.org u Um.edu.mt
. 
 

PIETRU PAWL AZZOPARDI

(1791 - 1875)

Pietru Pawl Azzopardi twieled fil- belt Valletta fl- 21 t' April 1791. Huwa kien it-tielet wild ta' Antonio Azzopardi u Maria nee Camilleri. Ġie mgħammed fil- knisja ta' San Pawl Nawfragu l- Belt Valletta fejn tawh l- ismijiet ta' Salvatore, Giuseppe, Petrus Paulus u Jeremias, imma bdew isejħulu Pietru Pawl. Missieru, Antonio, kien minn Bormla u ommu kienet mill- Furjana u żżewġu fil-knisja ta' San Publiju l- Furjana, li kienet tagħmel parti mill- parroċċa ta' San Pawl tal- Belt. Wara ż- żwieġ tagħhom, il-familja Azzopardi marret toqgħod Bormla. Pietru Pawl ghex it- tfulija tieghu f' Bormla fi zmien ta' taqlib politiku kbir ghal pajjizna. Dan ghaliex fis- sena 1798

Pietru Pawl Azzopardi_edited.jpg

Din ix- xbieha li qed naraw hawnhekk (Fuq), hija l- istatwa tal- Marbut tal- Belt. Xogħol

fl- injam mill- Mastru Pietru Pawl Azzopardi fl-1831. Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta'

Facebook: David Bonello.

, il- gzejjer taghna ghaddew taht il- hakma Franciza wara li l- mexxejja Rhiba ta' l- Ordni ta' San Gwann tkeccew u tqalftu

'l barra minn pajjizna. Wara biss sentejn, it- tmexxija politika tal- gzejjer Maltin regghet tbiddlet u din id- darba taht il-

hakma tal- Imperu Ingliz, jew kif inhu wkoll maghruf bhalha l- Imperu Brittaniku. Il- Belt ta' Bormla fejn ghex tfulitu Pietru

Pawl Azzopardi tinsab fix- xaqliba tal- Port Il- Kbir u ghalhekk kienet belt mimlija attivita ekonomika li tohloq belt. Dan

ghaliex zmien qasir wara t- twelid ta' Pietru Pawl, ommu u missieru qatghuha li jbiddlu l- post tar- residenza taghhom u

marru joqghodu f' Bormla. Ma' nafux ezatt meta sar il- bdil tad- domicilju tal- familja Azzopardi. Biss hu dokumentat li fl-

1805, Pietru Pawl kien jghix f' Bormla. X' aktarx li kien f' din il- habta li Pietru Pawl Azzopardi dahal jahdem bhalha

apprentist ma' Marjanu Gerada. Ma' nafux l- ghaliex il- genituri ghazlu li jbiddlu l- ghamara taghhom. Forsi dan sehh

minhabba ghanijiet ta' xoghol. Li nistu nghidu hu li ghal Pietru Pawl Azzopardi din id- decizzjoni kienet barka mis- sema

ghax sarrfet f' opportunita unika li tulha Pietru Pawl sar midhla tal- imghallem Marjanu Gerada li mieghu tkisser fl- arti tal-

iskultura. Nahsbu li Pietru Pawl Azzopardi kien impjegat bhalha apprentist minn Marjanu Gerada biex jghinu fix-

xoghlijiet. Nafu li sa dak iz- zmien l- idea ta' edukazzjoni, jew skola. kienet ghadha fin- nieqa taghha. Hafna kienu

jitghallmu sengha permezz tal- kuncett t' apprentistat. Jigifieri kienu jigu mpjegati ma' mghallmin fis- sengha u permezz

ta' dan l- impjieg kienu jedukaw ruhhom u jitghallmu sengha li permezz taghha kienu jaqilghu l- ghajxien tagghom tul

ghomorhom kollu. Naturalment Pietru Pawl Azzopardi kellu mizrugha fih it- talenti artistici u dawn il- hiliet kienu zviluppati

permezz ta' tahrig li Pietru Pawl nghata minn Marjanu Gerada. Tahrig li zgur kien ghani fil- kwalita' u x' aktarx ukoll fil-

kwantita. Bhalha taghrif fuq l- edukazzjoni ta' Pietru Pawl Azzopardi, hu nieqes ghal kollox. Hu attenda l- iskola

sekondarja u jekk wieħed jikkunsidra dawk iż- żminijiet, Pietru Pawl kien jaf jikteb u jaqra. Hu żgur li sa minn dejjem wera

ħila għall- arti. Biss mill- firma tieghu, kif tidher fil- kuntratti, nahsbu li Pietru Pawl kien tghallem xi ftit tal- iskola mhux

hazin. Peress li l- familja ta' Azzopardi, kienet familja tat- tajjeb li kellha bini u propjeta', zgur li ma kienx hemm problemi

finanzjarji li fixklu lill- genituri milli jibghatu lil binhom l- iskola, jew inkella jharrguh fil- kitba u t- taghlim billi jqabbdu

ghalliem privat. Mill- kaligrafija tal- firma tieghu wiehed jista jasal biex jghid li Pietru Pawl kellu edukazzjoni bazika tajba

hafna ghax hi kitba pulita u sabiha. Haga nteressanti li nsibu fil- firem tieghu kienet li Azzopardi kien jiffirma kunjomu fi

tliet forom differenti. Daqqa jiffirma Azzoppardi. Daqqa jiffirma Azopardi u gieli kien jiffirma Azzopardi. Jista jkun li ma

kienx stabbilit kif kellu jinkiteb dan il- kunjom. Biss sostanzjalment hi haga evidenti li qeghdin nirreferu ghall- istess

kunjom. Il- fatt li meta kiber insibu li Pietru Pawl Azzopardi kien imsieheb fil- Ghaqda Corpo delle Belle Arti del Disegno 

jghidilna li Pietru Pawl Azzopardi kien erudit ukoll mhux hazin u kellu bazi tajba f' dik li hi skola, ghax kieku kien illitterat

ma' kienx jinghazel u jkun accettat biex jixxirek f' dik l- akkademja li wiehed jahseb li kienet akkademja prestiggjuza u

ghalhekk titlob certa maturita' edukattiva. Barra dan, mill- process ta' kawza li Azzopardi fetah fil- qrati Mlatin fl- 1857

sirna nafu b' certezza li Pietru Pawl kien jaf jitkellem tajjeb bl- ilsien Taljan sa minn meta kien ghadu zaghzugh. Ghalhekk 

nistu nghidu li b' rihet l- iskola li tghallem bis- sahha tal- genituri tieghu seta' kiseb pozizzjoni socjali xi ftit ahjar minn

dik li kienu jgawdu nies ohra tas- snajja' fi zmienu u ghalhekk kien fi strata pjuttost gholja tas- socjeta' kontemporanja

Maltija. Ta' 17-il sena tilef lil missieru u sa minn dik l- eta tenera kien diġa beda juri x- xewqa li fil- futur isir skultur. Pietru

Pawl iżżewweġ lil Giovanna Roża Camilleri minn Bormla, fil- knisja tal- Kunċizzjoni ta' Bormla fil- 25 t' Ottubru 1817 u

hemm fetaħ il- bottega tiegħu. Minn dan iż- żwieġ kellhom sitt ulied li minnhon għexu biss tlieta. Dawn kienu Savatore, li

twieled fl- 1824, Maria Konċetta li twieldet fl- 1826 u Giuseppe li twieled fl- 1830. Martu Giovanna Roża mietet fit- 22 ta'

Diċembru 1833 (waqt li kienet qed twelled tarbija) fl- eta żagħżugħa ta' 37 sena. Pietru Pawl ma setax ikompli jrabbi t-

tliet uliedu żgħar waħdu li kienu ta' bejn disa' u tliet snin. Għalhekk iżżewweġ lil Antonia Attard fil- 5 ta' Mejju 1836 fil-

knisja tal- Porto Salvo fil- Belt Valletta. Minn dan iż- żwieġ ma' kellux tfal. FI- 1857, Pietru Pawl Azzopardi mar jgħix il- Belt

Valletta fid- dar numru 7, strada Ponente, fejn nhar it- 13 ta' Frar 1864, tilef ukoll lit- tieni mara tiegħu li ġiet midfuna fil-

knisja ta' Ġieżu l- Belt. Skont l- istoriku P. P. Castagna, Pietru Pawl beda l- karriera tiegħu jiskolpixxi puleni għall- iġfna. Hu

kien jiskolpixxi ukoll fil- ġebla Maltija. Il- biċċa l- kbira tal- istatwi li skolpa u żebagħ Pietru Pawl, kienu fuq disinn tiegħu

stess, u l- akbar numru ta' statwi tiegħu nsibuhom skolpiti fl- injam. L- ewwel statwa li ħadem kienet statwa tar- Redentur,

li Pietru Pawl skolpa fl- 1808 fil- ġebla Maltija, għall- kappella ta' Santu Rokku f' Ħal Għaxaq u fl- 1816 skolpa statwa ta'

Santa Katerina, ukoll fil- ġebel li tinsab f' niċċa fi triq fiż- Żurrieq. FI- 1825 Mastru Pawl ndura bid- deheb, l- istatwa tal-

Madonna tal- Grazzja ta' Ħaż- Żabbar, opra li kien ħadem Mariano Gerada. Fl- 1828, Mastru Pawl naqqax l- istatwa tal-

Madonna tar- Rużarju għall- konfraternita tar- Rużarju ta' Bormla u fl- 1834 huwa sawwar l- istatwa ta' Kristu marbut mal-

kolonna għall- konfraternita tas- Salib Imqaddes tal- Belt. Bejn l- 1838 u 1848, Mastru Pawl naqqax mhux inqas minn

seba' statwi fl- injam. Huwa ħadem ukoll bosta statwi tal- Ġimgħa l- Kbira fosthom għall- parroċċa ta' Bormla. FI- 1838

ħadem l- istatwa ta' San Ġorġ t' Għawdex u għaxar snin wara, ħadem il- Kurċifiss għal din l- istess knisja. FI- 1843

ħadem l- istatwa ta' San Ġużepp għall- konfraternita ta' Bormla, li sfortunatament ma' nafux x' sar minnha. Sentejn wara,

fl- 1845, Mastru Pietru Pawl naqqax waħda mill- isbaħ opri tiegħu, l- istatwa kapolavur ta' San Ġwann Battista għall-

parroċċa tax- Xewkija. It- translazzjoni ta' din l- istatwa saret nhar it- 22 ta' Ġunju 1845 mill- kappella tal- Madonna tal-

Ħniena sal- knisja Parrokjali tax- Xewkija. FI- 1853 ħadem l- istatwa tal- Bambina għall- Parroċċa tal- Mellieħa u fl- 1856

ħadem statwa tar- Redentur għal Bormla. FI- 1865, Mastru Pawl naqqax l- aħħar opra tiegħu, l- istatwa ta' San Mikiel għal

Ħal Qormi. Kif għidna, fl- 1865, għamel l- aħħar skultura tiegħu. Waqt dan ix- xogħol fl- eta ta' 74 sena, Pietru Pawl

marad. Hu spiċċa jgħix ma' ibnu Giuseppe f' numru 123, Triq l- Ifran il- Belt. Nsibu ismu fil- ktieb tal- magħmudija tal-

knisja ta' Porto Salvo il- Belt bħala l- parrinu tat- tifla ta' Giuseppe, bI- isem ta' Giovanna Rosa, li ġiet mgħammda fis- 7 ta'

Awwissu 1870. L- aħħar żminijiet ta' ħajtu ma tantx kienu tajba. Fit- testment tiegħu kiteb li, li kieku ma kienx għal ibnu

Giuseppe, kien ikollu jbiegħ ġidu biex jgħix. Huwa miet b' puplesija nhar l- 24 ta' Ottubru 1875, fl- għomor ta' 84 sena. Hu

ġie mogħti l- aħħar tislima funebri fil- knisja parrokjali ta' Ħal Tarxien fejn ġie midfun. Il- fdalijiet tiegħu ma nafux fejn huma

eżattament. Malta tilfet skultur tassew kbir li għolla l- għarfien u l- istima artistika f' pajjiżna. Kien għomor sabiħ mimli

ħidma b' xogħol mill- isbah fl- arti Maltija, speċjamlemt f' dak li għandu x' jaqsam fl- iskultura fl- injam. Pietru Pawl, kien

versatili u prolifiku f' xogħlu. Għaraf ikun innovattiv, biex b' hekk tagħna xogħol bit- timbru partikulari tiegħu, xogħol li

għadna nistgħu ngawdu u nitpaxxew bih sal- lum. Hija tassew ħasra li ma jeżisti l- ebda ritratt jew xbieha ta' dan l- artist u

bil- wisq iktar li fix- Xewkija ma nsibu l- ebda triq li ssemmiet għalih u lanqas monument jew lapida bħala tifkira.

 

L- informazzjoni rigward Pietru Pawl Azzopardi mehudha mis- sit: Um.edu.mt u mill- ktieb 

Skulturi Maltin tal- Iskola Spanjola ta' Stanley Mangion u Christopher Magro. 
 

XANDRU FARRUGIA

(1791 - 1871)

L- iskultur Alessandro Farrugia kien sa minn kmieni maghruf mill- Popolin bhala Mastru Xand. Xandru kien l- isem li l- poplu kien jafu bih. Jidher li Mastru Xand kien kuntent b' dan l- isem ghax qatt ma nsibu li kkontestah jew inkella prova jwarrbu. Hawn min jghid li Xandru Farrugia kien ukoll imlaqqam Tal- Galletti. Missier Xandru kien jismu Guzeppi waqt li ommu kien jisimha Duminka, imwielda Abela. Il- genituri ta' Xandru kienu t- tnejn li huma miz- Zejtun u kienu zzewwgu fil- 25 t' April tas- sena 1790. F' gheluq l- ghaxar xahar miz- zwieg taghhom, propju nhar it- 2 ta' Frar 1791, fil- Jum tal- Kandlora, jigifieri l- 

xandru-farrugia.jpg

Dan ir- ritratt mehud mis- sit: Wirtizzejtun.com.

prezentazzjoni tal- Mulej fit- Tempju, twieled Xandru. Xandru twieled f' dik in- naha taz- Zejtun li kienet maghrufa bhalha

Casal Pasqualino. Din il- parti taz- Zejtun, illum hi maghrufa bhala Bisqallin fir- rahal t' isfel, fejn illum hemm il- knisja ta'

San Klement. Din iz- zona tinsab fejn wiehed jaqbad it- triq li tiehu lejn Bormla. Il- maghmudija tieghu kienet iccelebrata

dakinhar stess tat- twelid tieghu fil* knisja arcipretali taz- Zejtun u ha dan is- sagrament qaddis tal- maghmudija minn

idejn il- vici parroku Dun Gakbu Tortella. Fil- maghmudija tieghu nsibu li barra l- ewwel isem Alessandro, kien moghti

wkoll tliet ismijiet ohra li kienu daqsxejn strambi ghal dak iz- zminijiet, l- aktar l- ahhar isem li tawh li hu tassew barrani

ghalina. Dawn it- tliet ismijiet kienu Annuntiatus, Julianus u Candelorus. L- isem Candelorus inghata lil Xandru Farrugia b'

tifkira tal- festa li kienet qed tigi ccelebrata dakinhar, l- Ghid tal- Kandlora, il- prezentazzjoni ta' Gesu fit- tempju. Xandru

kien imsemmi Alessandro b' tifkira ta' nannuh, min- naha ts' missieru. Bhala parrinijiet tal- maghmudija, Alessandro, kellu

lil Lorenzo Fenech mill- belt ta' Bormla, iben Marci Antonin u Caterina li fi xbubitha kien kunjomha Xuereb, mart Guzeppi

Fenech miz- Zejtun. Xandru kien il- kbir tal- familja kif ukoll l- ewwel wild taghha. Barra Xandru, Guzeppi u Duminka

kellhom tlitt itfal ohra. Tnejn subien u tifla li allura kienet il- fessuda. Hut Xandru kien jisimhom Salvatore, Benigno u Maria

Gratia. L- ahwa, tliet subien u tifla, trabbew f' Vicolo del Mannicolo, illum jismu Sqaq San Bastjan f' Bisqallin. Ftit li xejn

nafu dwar it- tfulija ta' Mastru Xand. Peress li Xandru Farrugia dejjem kien firmatorju fil- kuntratti li nsibu li saru minnu,

wiehed  jista' jahseb li Xandru mar jitghallem u kien edukat fl- iskola, tal- anqas primarja, u allura kien jaf jaqra u jikteb. Li

nafu fiz- zgur hu li l- genituri ta' Xandru indunaw sa minn kmieni bit- talent artistiku ta' binhom Xandru. Castagna jghidilna

espressament li Xandru beda jmur Bormla ghand l- iskultur celebri Marjanu Gerada, jitharreg u jistudja s- sengha tal-

iskultura fis- sens wiesgha taghha, jigifieri fil- gebla, fl- injam u fil- kartapesta ghax Marjanu Gerada kien jahkem sewwa

dawn l- aspetti kollha. Xandru Farrugia hadem ma' Marjanu Gerada bhala apprentist fl- iskola artistika li Marjanu Gerada

fetah f' Bormla. F' dak iz- zmien hekk kien isir it- taghlim fis- snajja'. Kif jghidu, tghallem illum u tghallem ghada sa fl-

ahhar tiehu dak tal- imghallem. Tul ix- xoghol u l- hidma, l- apprentist jitghallem bilmod il- mod is- sengha tal- imghallem

tieghu. Hu zgur li Marjanu Gerada dejjem irnexxielu jahkem l- istudenti tieghu f' dik li hi dixxiplina artistika, tant li l- allievi

tieghu mxew pass pass mal- imghallem taghhom u nistu nghidu li kienu qaddejja fidili ta' senghetu wkoll ghax l-

influwenza artistika ta' Marjanu Gerada fl- istudenti tieghu thossha b' idejk u taraha b' ghajnejk. Wiehed jahseb li missier

Xandru, jigifieri Guzeppi, kellu kuntatt tajjeb mal- belt ta' Bormla u kien jafha sew. Mhux biss, imma anke kien jaf

personalment hafna Bormlizi. Jista' jkun minhabba x- xoghol. Ma' nafux ezatt. Li nafu zgur hu li wiehed mill- parrinijiet tal-

maghmudija ta' Xandru kien Bormliz li kien jismu Lorenzo Fenech. Il- fatt li taqla' barrani bhala parrinu jurik li f' Bormla,

missier Xandru, kellu l- hbieb u kellu l- kuntatti. Zgur li dan il- kuntatt imbotta lil Guzeppi biex jibghat lit- tifel tieghu

Xandru  jahdem bhala apprentist ma' Marjanu Gerada fis- sengha tal- iskultura. Kien pass tassew ghaqli ghax hekk Malta

akkwistat genju iehor artistiku li tana tant xoghlijiet fl- arti tal- iskultura u t- tinqix. Issa li Xandru sar bniedem tas- sengha

u, ghalhekk, kellu serhan tal- mohh fl- ghajxien tieghu, beda jhejji l- gejjieni tieghu fiz- zwieg biex jifforma hu wkoll

familja. Xandru zzewweg lill- armla ta' Guzeppi Zahra, jigifieri lil Marianna, mwielda Camilleri, fiz- Zejtun nhar it- 8 ta'

Novembru tal- 1814, propju meta kellu 23 sena. Mill- ewwel zwieg taghha Marianna kellha tifla li kien jisimha Maria

Theresa Zahra. Maria Theresa baqghet tghix ma' Xandru. Hekk insibu fil- lista taz- Zejtun (Status Animarum) imhejji mill- 

kappilan Dun Bert Sant fl- 1822. F' dan l- Istatus Animarum naqraw li f' dik is- sena f' Casa Nro. 10, Via Boni Consili,

Casal Bisbut, ma' missier Xandru Farrugia u martu Marianna kienu joqghodu c- ckejken Ganni li kien ghad kellu ftit fuq

sentejn u t- tfajla Maria Theresa Zahra t- erbatax -il sena, li kif rajna kienet bint Marianna mill- ewwel zwieg. Minn dik l- 

ghaqda sagramentali twieldu tmien ulied. Xandru kellu familja kbira xi jrabbi u bla dubju ta' xejn kellu jithabat biex jaqla'

l- ghajxien tieghu, ta' martu u ta' tmien uliedu. Bhall- imghallem tieghu, Marjanu Gerada, Xandru kien statwarju celebri u 

versatili fix- xoghol u fis- sengha tat- tinqix kemm fl- injam, fil- kartapesta u fil- gebla Maltija. Xandru kien ukoll marmista 

gwapp. Gawda fama wahdenija f' hajtu u baqa' famuz ukoll wara mewtu ghax ix- xoghlijiet artistici tieghu huma

kapulavuri fl- arti tal- iskultura f' Malta. Il- lista tax- xoghlijiet tieghu tixhed il- hila artistika ta' dan l- iskultur ewlieni li gholla

isem Malta. Hadem xoghlijiet kemm ghal Malta kif ukoll ghal barra minn Malta. Il- Maltin emigranti fl- Afrika ta' Fuq.

partikularment f' Tunez u l- Egittu, ikkummissjonaw xoghlijiet ghall- knejjes taghhom f' dawn il- pajjizi li fihom kienu marru

biex jaqilghu l- hobza ta' kuljum. Mastru Xand hadem ix- xoghlijiet tieghu fil- hanut tax- xoghol li kellu f' Misrah Santa

Marija. Imma Xandru Farrugia ma' kienx statwarju biss. Kien ukoll skultur habrieki u hawtiel li naqqax skultura fil- gebla 

tal- knejjes taghna, zghar u kbar. Hadem skultura ghall- knisja parrokkjali ta' pajjizu, iz- Zejtun. Barra hekk hadem ukoll

skultura fi knejjes ohrajn filjali li jinsabu mxerrdin fl- irhula taghna. Nafu fic- cert li hadem u naqqax il- kapitelli ta' fuq il-

pilastri fil- faccata tal- knisja tal- Ispirtu s- Santu fiz- Zejtun. Xoghol tassew mirqum li jbellhek bi gmielu. Kien ukoll

mghallem ewlieni fix- xoghol tal- iskultura tal- istatwi tal- Gimgha Mqaddsa li ta' kull sena johorgu processjonalment fil-

gzejjer taghna. Xandru taghna kapulavuri ta' dawn l- istatwi li hafna minnhom ghadna ngawduhom sal- lum u jalla nibqu'

ngawduhom ghal hafna u hafna aktar snin ghax kif jghid John Keats, f' wahda mill- poezija tieghu, 'a thing of beauty is a

joy forever'. Dak kollu li hu sabih u artistiku jnissel f' kull qalb ta' bniedem ferh kbir liema bhalu li hu dejjiemi. Barra dan

hadem xoghlijiet ohra ta' skultura fl- injam. Hadem settijiet ta' gandlieri, il- gmiel taghhom. Hadem ukoll figuri tal- appostli

li jintramaw fuq l- altari magguri fil- jiem tal- festa titulari u jiem ohra specjali fil- kalendarju liturgiku. Insomma, xoghol 

varjat ghall- ahhar, ghalkemm kollu kemm hu ghandu x' jaqsam mal- arti tat- tinqix fis- sens wiesgha taghha. Mastru Xand

kien ukoll maghruf bhala mudellatur, u nahsbu wkoll li hadem statwi fil- kartapesta bhalma huma San Frangisk fil- knisja

ta' Giezu l- Belt Valletta. Kif ghidna diga Mastru Xand, huwa magħruf sew għax- xogħol artistiku tiegħu tant li fost l- istatwi

ewlenin tiegħu nsibu wkoll statwi titulari. Waħda mill- istatwi li ħadem dan l- iskultur u meqjusa bħala ġawhra artistika hija

l- istatwa tal- Madonna tar- Rużarju meqjuma fil- knisja parrokkjali ta' Santa Marija f' Ħal Għaxaq. Iż- żewġ statwi titulari

oħrajn ukoll importanti ħafna fix- xogħol ta' dan l-iskultur huma l- istatwa titulari ta' Marija Annunzjata ta' Ħal Tarxien li

tlestiet fis- sena 1829 u l- istatwa titulari ta' San Pawl fil- parroċċa ta' Ħal Safi li tlestiet fis- sena 1840. Minbarra dawn l-

istatwi, l- Iskultur Farrugia għamel ukoll żewġ statwi tal- Madonna tar-Rużarju għall- irħula tal- Għargħur fis- sena 1823 u

tax- Xagħra, Għawdex fis- sena 1849. Statwa oħra hija dik tal- Madonna tal- Katina li għamel għall- Bażilika ta' Marija

Bambina fl- Isla. Din għamilha fis- sena 1844. Fil- purċissjoni tal- Ġimgħa l- Kbira minn idejn dan l- iskultur għandna 'I

Kristu Marbut mal- Kolonna fiż- Żejtun li sar fis- sena 1838, l- istatwa tal- Ecce Homo għall- purċissjoni tan- Naxxar fis-

sena 1847 u l- Korp ta' Kristu Mejjet għall- monument tal- purċissjoni li toħroġ mill- Bażilika ta' San Ġorġ Martri fil- Belt

Victoria, Għawdex. Dan ix- xogħol kien lest fis- sena 1844. Ma' dawn l- istatwi tal- Ġimgħa l- Kbira li ħadem l- Iskultur

Xandru Farrugia wieħed irid isemmi wkoll l- Anġlu li hemm mal- istatwa ta' Ġesu fl- Ort tal- Ġetsemani fis- sett tal-

parroċċa taż- Żejtun. Dan l- Anġlu l- Iskultur Farrugia kien ħadmu għall- istatwa titulari ta' Marija Annunzjata ta' Ħal

Tarxien. Għal xi raġuni ma kienx intgħoġob u għalhekk ġie meħud iż- Żejtun għal dan is- sett tal- vari tal- Ġimgħa l- Kbira.

Fiż- Żejtun ukoll huwa skolpa fil- ġebla Maltija fis- sena 1882 l- istatwi tal- Isperanza u tal- Fidi għal mal- faċċata tal-

Knisja Arċipretali ta' Santa Katerina. Fil- pjazza ewlenija tal- Gudja l- istatwa ta' San Ġużepp fuq pedestall tal- ġebel hija

wkoll xogħol ta' dan l- iskultur. Ħadimha fis- sena 1834. L- iskultur celebri Xandru Farrugia miet iz- Zejtun nhar l- 4 ta'

Dicembru tal- 1871 fl- ghomor tant sabih ta' 80 sena, ghalkemm fic- certifikat tal- mewt hemm imnizzel bi zball li kellu 82

sena. Miet fid- dar fejn kien jghammar jigifieri f' numru 38, Triq il- Madonna tal- Bon Kunsill fiz- Zejtun. Indifen fil- kennierja

tal- knisja ta' dan ir- rahal li fih twieled, trabba u ghex sa ma miet.

L- informazzjoni rigward Xandru Farrugia mehudha mis- sit:Um.edu.mt u mill- ktieb:

Skulturi Maltin tal- Iskola Spanjola ta' Stanley Mangion u Christopher Magro.

SALVATORE PSAILA

(1798 - 1871)

Nistghu nghidu li l- iskultur Salvu Psaila hu Ghawdxi fid- demm, ghalkemm hu wild Bormla ghax twieled fil- Belt Cospicua. Il- genituri ta' Salvu Psaila kien jisimhom Tumas u Margherita, imwielda Galea. Omm Salvu twieldet u ghexet in- Nadur. Kemm l- omm kif ukoll il- missier kienu joqghodu fir- rahal tan- nadur meta nghaqdu fis- sagrament taz- zwieg. Huma zzewwgu fil- parrocca tan- Nadur nhar is- 27 ta' Novembru tal- 1874 u l- ewwel tlett ulied twieldu fin- Nadur, Ghawdex. Dawn l- ewwel tlett ulied, l- ewwel wild ta' gens maskil u t- tieni u t- tielet wild ta' gens femminil, kien jisimhom Lorenzo, Marija u Marija 

Salvu Psaila_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Angelo Schembri.

Ursula. Wara t- twelid ta' Ursola, ghalkemm ma' nafux ezatt meta, il- familja Psaila garret ghal Malta u marru joqghodu

Bormla, il- belt iddedikata lill- Immakulata. Salvu twieled propju f' din il- belt strategika u tant maghrufa ta' Bormla. Salvu,

jew Salvatore kif propjament hu mahzuz fil- ktieb tal- maghmudijiet tal- ufficcju parrokkjali ta' Bormla, twieled f' Bormla,

wahda mill- ibliet tar- regjun maghruf bhala l- Kottonera, fl- 20 ta' Jannar tal- 1789. Zmien imfakkar fl- istorja ghall- aktar

rivoluzzjoni mdemmija li qatt sehhet fid- dinja meta Franza haditha kontra s- saltna l- antika u l- aristokrazija. Kif kienet id-

drawwa dak iz- zmien, l- ghada li twieled, missieru ha lit- tarbija Salvatore fil- knisja ta' Bormla fejn flimkien mal- parrini

ghammduha u tawha l- ismijiet. L- ewwel isem kien Salvatore. L- ismijiet l- ohrajn kienu Guzeppi, Giovanni u Vincenzo. 

Ftit li xejn nafu dwar it- tfulija ta' Salvatore. Dak iz- zmien it- taghlim ta' suggetti klassici, nghidu ahna l- Latin u l-

matematika, kien jinghata privatament ghax skejjel ftit li xejn kien hawn f' Malta. F' dawk iz- zminijiet kulhadd kien jintefa

fuq l- apprentistat, jigifieri l- genituri kienu jevalvaw u jelenkaw il- hiliet t' uliedhom u, skont il- hiliet taghhom, jibghatuhom

jahdmu ma' xi mghallem tas- sengha biex jitharrgu f' dik is- sengha partikulari li t- tfal juru x- xehta taghhom. Hafna drabi

l- ulied kienu jiehdu s- sengha ta' missierhom. Minn hawn hareg il- qawl Malti 'Bin is- sengha ghandu nofsha'. Dan ifisser 

li l- wild jiret is- sengha ta' missieru. Naturalment persuna ambjentata fis- sengha tal- missier kienet aktar hafifa ghaliha li

titghallem u tipprattika. Ghalkemm fil- kaz ta' Salvu Psaila ma nafux jekk japplikax dan il- principju peress ma nafux li 

missier Salvu Psaila kien jahdem ta' skultur. Wiehed ghandu ghax jassumi li Salvu Psaila kien jaf jikteb u jaqra ghax il- 

mestier ta' mghallem skultur kien mghobbi bil- piz tal- kuntratti biex jigu mwettqa x- xoghlijiet skulturali. Biss din hi

suppozizzjoni biss. Li hu zgur u cert hu li l- genituri ta' Salvu Psaila gharfu minn kmieni l- hiliet artistici ta' binhom

Salvatore. Ghalhekk, kif tikkonferma l- logika tad- drawwiet ta' dak iz- zmien u kif qalilna l- kontemporanju Castagna, 

Salvatore kien impjegat fl- apprentistat tal- iskultur celebri ta' dak iz- zmien, Mariano Gerada. Nistghu nghidu li kien

student ghax fil- hanut tax- xoghol tieghu, Marjanu irnexxilu jiftah skola zghira tal- arti u l- iskultura. Naturalment Salvu

Psaila kien jahdem ghal Marjanu Gerada li kellu l- hanut tax- xoghol tieghu fi Strada Nuova f' Bormla u, barra li jahdem,

kien jitharreg fis- sengha u jizviluppa l- hiliet artistici tieghu. Marjanu Gerada wettaq dmiru tajjeb bhala ghalliem ghax

irnexxielu litteralment jaghgen il- karattru artistiku tieghu fid- dixxipli li kellu mieghu. Nghid litteralment ghax l- apprentisti

ta' Marjanu Gerada komplew bl- istil artistiku u tradizzjonali tal- imghallem tagghom kemm f' dik li hi teknika kif ukoll f' dik

li hi ispirazzjoni artistika. Dan hu l- istil Barokk ghall- ahhar. Stil Spanjol. Stil li jaghti kobor, stima u dinjita'. Stil li jqanqal

devozzjoni u jigbed spiritwalment lid- devoti li jitolbu quddiem ix- xbieha. Fuq kollox stil mahbub mill- poplu. Anzi nistghu

nghidu stil li artistikament igennen lill- popolin. Allura nghidu li Salvu Psaila kien artistikament iffurmat go beltu stess fejn

twieled u ghex it- tfulija u l- adoloxxenza tieghu. Ma' nafux fejn Salvu Psaila zviluppa l- hila artistika tieghu fuq l- irham. 

Iebsa nghidu li dan zviluppaha fil- hanut ta' Marjanu Gerada ghax, sakemm nafu s' issa, Gerada ma hadimx xoghol ta'

marmista. Biss nafu fic- cert li Salvu Psaila mhux biss tkisser, jew kien edukat, f' dik li hi skultura fl- injam imma rcieva 

tahrig fis- sengha tal- irham (marmista), sengha li Salvu Psaila rnexxielu jahkem tant tajjeb kif tixhed il- kwantita' kbira ta'

xoghlijiet fl- irham li hadem. Il- hila tieghu fix- xoghol tal- irham kienet wahda eccezzjonali, tant li kellu l- hila jaghti l- kulur

fuq l- irham li jippenetra sa tliet linji ta' pulzier. Castagna jghid li Salvu Psaila hadem mhux anqas minn 170 monument 'fl-

irham, zonqor u gebel'. Ghadd tassew kbir u varjat. Insemmu x- xoghol artistiku tassew sabih fl- irham li hadem Salvu

Psaila. Qed nirreferi ghall- altar maggur tant sabih tal- Bazilika ta' Birkirkara. Xoghol li ghadu jitgawda sal- lum. Salvu

Psaila kien imharreg tajjeb f' dawn is- snajja' u fihom ilkoll qata' figura tajba, mirquma u brillanti. Rigward skultura fil-

gebel, ix- xoghol sabih  tieghu tal- lavabo li jinsab fis- sagristija tal- Bazilika ta' Birkirkara jixhed dan kollu. Ix- xhieda tal- 

istoriku kontemporanju Castagna li tghid li Salvu Psaila hadem mhux anqas minn 170 monument 'fl- irham, zonqor u

gebla' taghtina hjiel tal- kobor artistiku ta' Salvu Psaila. Ghadd tassew sabih li jgholli sas- seba' smewwiet il- hiliet artistici

ta' dan l- iskultur, filwaqt li tikxef fid- deher il- fiducja artistika l- aktar shiha li Salvu Psaila kien igawdi mill- Maltin ta' 

zmienu. Ghadd ta' nies li dejjem grew wara dan l- iskultur. Illum dan ix- xoghol kollu ma nafux fejn hu u liema hu, ghax 

intilef fid- dell tal- istorja u taz- zmien. Hi sfortuna tassew kbira li ftit nistghu nelenkaw minn din il- hidma artistika kollha. 

Barra dan l- iskultur Salvu Psaila kien ukoll imfittex biex jahdem xoghol dekorattiv fi djar privati. Meta kellu 31 sena,

jigifieri fis- sena 1829, Salvu Psaila kien joqghod il- Furjana. Hawn min izomm li Salvu Psaila mar joqghod il- Furjana meta

kellu madwar tletin sena. Lanqas nafu bl- ezatt meta Salvu Psaila halla belt twelidu u mar joqghod ghal rasu l- Furjana. Li

nistghu nghidu biss hu li meta Psaila nghaqad fis- sagrament taz- zwieg hu kien diga' residenti l- Furjana. Dak iz- zmien

il- Furjana kellha vici kurat. Dan kien jismu Dun Tumas Psaila li kien jigi l- kugin ta' Salvu. Forsi dan il- kugin seta' kien il- 

fattur ewlieni li ghen lil Salvu Psaila jitlaq minn Bormla u jmur joqghod il- Furjana. Propju fl- eta' ta' 31 sena, insibu li Salvu 

Psaila zzewweg lil Lorenza Vella fit- 22 t' Ottubru tal- 1829. Salvu zzewweg fil- knisja tal- Furjana ddedikata lil San Publiju,

l- ewwel isqof ta' Malta. Dak iz- zmien, is- subborg tal- Furjana ma kienx parrocca ndipendenti imma kien jifforma parti 

mill- parrocca ta' San Pawl Nawfragju tal- Belt Valletta. Ghalhekk dan it- taghrif insibuh fir- registru taz- zwigijiet tal- 

parrocca tal- belt ta' San Pawl Nawfragju. Il- Furjana saret parrocca nhar il- 5 ta' Marzu tal- 1844. Lorenza Vella kien

izghar hafna minn Salvu Psaila. Fil- fatt kien hemm differenza ta' tlettax -il sena bejnithom. Meta zzewwgu Lorenza kellha

biss tmintax -il sena. Minn din l- ghaqda qaddisa hargu hamest itfal subien. Dawn kienu Francesco, Paolo, Matteo, 

Tommaso u Giovanni. L- ewwel wild, Francesco twieled il- Furjana fis- sena 1831. Hekk ukoll twieldu l- Furjana Paolo u 

Matteo. Tommaso u Giovanni twieldu f' Birkirkara. Imma jekk ix- xorti dahket lil Salvu Psaila fix- xoghol artistiku tieghu 

zgur li ma dahkitlux fil- hajja t' uliedu. Kien dizastru shih. Il- mewt donnha m' ghejjitx tigri wara l- familja Psaila. Wiehed 

wara l- iehor erba' minn uliedu bdew jimirdu u jmutu. Wiehed biss ma mietx. Dan kien Frangisku, l- ewwel wild. Kienet 

hasra kbira u dizastru shih. Dawn kollha mietu kemm Salvu Psaila dam joqghod il- Furjana. Esperjenzi li keddewh, imma

fl- istess hin Salvu wera kuragg u determinazzjoni l- izjed kbira. Setghet kidditu psikologikament. Imma bhala karriera

artistika jidher li Salvu Psaila rnexxielu jzomm shih u kompla jaghti xoghol artistiku mill- aqwa u li ghamillu success 

tassew kbir. Ghaxar snin wara z- zwieg tieghu, propju fis- sena 1839, Salvu Psaila flimkien ma' martu u binhom Frangisku

hallew il- Furjana u marru joqghodu Birkirkara. X' kienet ir- raguni li ghaliha hallew il- Furjana ma nafux. Biss certament it-

trawma li halliet il- mewt tal- ulied fuq mart Salvu Psaila nahsbu li kienet wahda tassew kbira u li setghet kienet ir- raguni

li wasslet biex Salvu Psaila mar joqghod Birkirkara. Nafu li Salvu Psaila kien bniedem li jemmen fl- ghajn u allura kien

bniedem superstizzjuz. Nafu li meta Salvu Psaila lesta l- kapulavur tieghu, il- vara titulari ta' Sant' Elena, biex iharisha mill-

ghajn il- hazina, meta din il- vara  kienet hierga mill- post fejn inhadmet, qeghdilha qulla, jew qolla, bil- wicc biex l- ghajn

il- hazina tahkem fuq il- qulla u mhux fuq l- istatwa ta' Sant' Elena. Din il- qulla baqghet tintiret minn generazzjoni ghal

ohra u hi propjeta tas- Sur Guzeppi Sammut li hu wkoll qarib tal- Kav. Censu Borg imlaqqam Brared. Ghalhekk jista jkun li

meta grat id- dizgrazzja tal- mewt tal- ewwel zewgt ulied fil- familja tieghu, seta' emmen li dan gara minhabba xi ghajn

hazina li setghet ghajnitu, sehhtitu u kissritu. Seta' gara li Salvu Psaila, garr ghal Birkirkara biex jehles minn din l- ghajn

hazina u qattiela, u li gaghlitu jsofri bil- kbir din it- trawma tat- telfa t' uliedu. Imma lanqas il- garr tieghu lejn Birkirkara ma 

helsitu mit- trawma tal- mewt. F' Birkirkara, l- ewwel, esperjenza l- mewt ta' ibnu Tumas, imbaghad il- mewt hafnet lil ibnu

Giovanni wkoll. Imma mhux dan biss. Wiehed jahseb li din it- trawma ghafset sew fuq mart Salvu Psaila ghax Lorenza

Vella mietet qasir il- ghomor meta kellha biss tletin sena. Lorenza mietet nhar l- 14 ta' Frar tal- 1841. Dan ifisser li, kif rajna

mart Salvu Psaila kienet hafna izghar minnu. Tant hu hekk li meta mart Psaila mietet, hu kien diga kellu 43 sena.

Differenza ta' 13- il sena fl- eta. L- istatwi tieghu mnaqqxa fl- injam insibuhom fil- parrocca tal- Birgu; tliet vari tal- Gimgha

I- Kbira - Kristu marbut mal- koionna u fflagellat, Kristu nkurunat bix- xewk, bilqieghda fuq nofs kolonna. Zewg vari sbieh,

mahduma tajjeb li jolqtuk ghall- espressjoni tal- ucuh u l- anatomija taghhom. Hawn Psaila wera l- kefrija tal-

flagellazzjoni. FI- 1833 naqqxilhom it- tielet vara, dik ta' Kristu Rxoxt hiereg jittajjar minn gol- qabar ta' tahtu. Kif ghedna

diga, ghall- knisja ta' Birkirkara, hadem vara maestuza u ta' pregju kbir - Santa Elena b' ghajnejha dejjem imsammra fuq

is- salib kbir Ii qed izzomm b' idha I- leminija. Ghaz- Zrieraq, fl- 1842 tahom vara tal- Madonna tal- Karmnu, ghaxqa ta'

statwa! Vara ohra processjonali Ii biha ghamel isem hija - il- Kuncizzjoni fil- knisja ta' San Frangisk tar- Rabat, Ghawdex,

mahduma fl- injam fl- 1848. Hargitlu tajba, kemm fl- istil Barokk Ii ghazel, fil- kompozizzjoni u x- xoghol. Bormla

ghandhom ix- xorti li jgawdu kopja mahduma mill- istatwarju Michael Camilleri Cauchi fl- 1975, ghad- dimostrazzjoni fil-

jiem tal- festa. Il- fratellanza ta' San Andrija ta' Bormla, kienet ilha bil- hsieb u x- xewqa Ii jkollha statwa tal- qaddis

protettur taghha. Kien fl- 1844 Ii Salvu Psaila lesta din l- istatwa. Naqqaxha bil- pedestall b' kollox f' Birkirkara u l-

fratellanza hadet statwa kif tassew xtaqet. Illum narawha fis- sagristija fin- nicca Ii Abram Gatt (1863-1944) kien ghamel

ghall- vara tal- Kuncizzjoni. Ix- xoghIijiet Ii nafu Ii hadem fl- irham u l- gebla huma ftit; mezzobust tal- armirall Fremeantle

(1833) u jinsab fl- Ingilterra, bust tal- Kav. Vincenzo Borg (Brared) fl- awla kapitulari (Birkirkara) u I- altar maggur tal-

istess parrocca. Salvu Psaila miet f' Birkirkara fit- 12 ta' Novembru 1871 fid- dar tieghu, Ii dak iz- zmien kienet fi "Strada

Vallone, Nro. 86". Kellu 73 sena u I- funeral solenni tieghu sar fil- knisja Parrokkjali u Kolleggjata ta' Santa Elena. B' qima u

rispett Ii kien igawdi mill- Karkarizi, sar kollox gratis kif kien sar ukoll tletin sena qabel fil- funeral ta' martu Lorenza. Gie

midfun fil- kripta tal- istess knisja. 

L- informazzjoni rigward Salvatore Psaila mehudha mis- sit:Um.edu.mt u mill- ktieb

Skulturi Maltin tal- Iskola Spanjola ta' Stanley Mangion u Christopher Magro.

ANTONIO CHIRCOP

(1798 - 1869)

Fil- 21 ta' Mejju 1786, il- Papa Piju VI ffirma l- Bolla Exigit Apostolici Officii li biha l- Knisja ta' Marija Bambina fl- Isla ġiet mgħollija għall- ġieħ ta' Kolleġġjata Insinji. Xahar eżatt wara, jiġifieri fil- 21 ta' Ġunju 1786, żewġ żgħażagħ Sengleani wiegħdu quddiem Alla, imħabba għal dejjem lil xulxin. Dakinhar huma taw bidu għal- familja ġdida fi ħdan il- Knisja. Dawn iż- żewġ żgħażagħ, Paolo Chircop, iben Michelangelo u Polixena mwielda Caruana, u Francesca mwielda Quiglio (armla minn Vincenzo De Natali), bint Antonio Quiglio u Anna, mimlijin entużjażmu u mħaddnin minn imħabbet qrabathom, lissnu l- kelmiet ta' wegħda matrimonjali fil- Knisja Kolleġġjata tal-

Antonio Chircop.jpg

Din ix- xbieha li qed naraw hawnhekk (Fuq), hija l- istatwa tat- Trinita Qaddisa li hemm

gewwa  l- Bazilika tal- Isla. Giet imnaqqxa fl- injam minn Antonio Chircop fis- sena

1840. Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Parrocca Senglea.

Isla, quddiem il- Kanonku Dun Salv Bonnici, l- ewwel Arċipriet tal- Isla. Xhieda ta' dan il- kunsens kien hemm Francesco

Salvatico u Felice Grima. F' din il- familja, tnisslu sitt ulied. L- iżgħar fosthom, Antonio, twieled nhar it- 28 ta' April 1789. L-

għada ta' twelidu, fid- 29 ta' April, ġie meħud fil- Knisja Kolleġġjata tal- Isla fejn tgħammed mill- Kanonku Dun Filippu

Duranti. Jekk insegwu dak li nkiteb minn Pietro Paolo Castagna, Antonio Chircop studja taħt il- perit u pittur Giorgio

Pullicino (1779-1851). Dan il- bniedem kien professur tad- disinn fl- Università ta' Malta. Barra minn hekk, kellu wkoll

studio mad- dar tiegħu, numru 117, Strada San Paolo, il- Belt Valletta, fejn beda jgħallem id- disinn u l- pittura. F' din l-

iskola ta' Pullicino kienu jattendu mhux biss allievi iżda wkoll artisti Maltin li kienu diġà kisbu ċerta fama. Dan kollu jindika

biċ- ċar li Antonio Chircop kellu, bħala għalliem tiegħu, protagonist importanti fil- qasam tal- istorja tal- arti f' pajjiżna. Fit-

18 ta' Ottubru 1829, meta kellu 31 sena, Antonio ngħaqad fiż- żwieġ ma' Antonia, bint Vittorio Decelis u Teresa Casha.

Minn dan iż- żwieġ, twieldu sitt itfal - tliet subien u tlitt ibniet - ilkoll imwielda fl- Isla u mgħammda fil- Kolleġġjata

Sengleana. Il- familja Chircop kienet tgħammar fid- dar numru 15, Strada Concezione, l- Isla. Castagna jgħidilna li

Chircop kien jagħmel figuri ta' appostli li kienu jżejnu l- altari kif ukoll gandlieri. Hu naqqax ukoll fl- injam madwar 200

pulena. Kif ingħad qabel, Chircop kien protagonist importanti fi żmien meta f' Malta kien qed iseħħ rinaxximent tal-

iskultura reliġjuża fl- injam. Dan jista' jitqies bħala perjodu tad- deheb fejn tidħol l- iskultura reliġjuża ta' pajjiżna. Fost

xbihat tal- Madonna li tnaqqxu f' dan il- perjodu, jispikkaw dik tal- Assunta tal- Gudja, maħduma minn Vincenzo Dimech

fl- 1807, fl- 1808, Mariano Gerada lesta l- vara ta' Santa Marija ta' Ħal Għaxaq u fl- 1837, tlestiet il- vara ta' Santa Marija

tal- Imqabba minn Alessandro Farrugia. Meta kien għad kellu 38 sena, il- Qrendin tefgħu għajnejhom fuq dan l- iskultur

Senglean u ddeċidew li jikkommissjonawlu l- vara titulari tagħhom ta' Santa Marija. Din kellha tkun vara li turi l- Verġni

Mbierka mgħollija fuq is- sħab tielgħa lejn is- sema. Il- Qrendin, li riedu kapulavur artistiku u oriġinali, ħallew f' idejn

Chircop biex joħroġ vara tassew unika. Il- vara ġiet ikkummissjonata mill- knisja parrokkjali u l- ħlas tagħha, 450 skud li

kellhom jitħallsu sa tmint ijiem wara l- konsenja tal- istatwa, sar mill- fondi tal- knisja parrokkjali tal- Qrendi. L- iffirmar tal-

kuntratt sar fil- Qrendi stess fit- 18 ta' Diċembru 1836 quddiem in- Nutar Vincenzo Carcas. Dun Ferdinando Magri, il-

prokuratur tal- Veneranda Lampada, irrappreżenta lill- knisja parrokkjali fl- iffirmar ta' dan il- kuntratt. L- iskultur Chircop,

b' ħila ta' mgħallem fl- arti, ried li l- poplu tar- raħal tal- Qrendi jilmaħ fix- xbieha devota tal- Madonna, imlibbsa l- ilbies ta'

mara komuni tal- kampanja, il- ħajja tiegħu ta' kuljum. Kien għalhekk li naqqax vara ta' mara bil- velu fuq spallejha u

marbut għoqda taħt għonqha bħalma kienet id- drawwa tan- nisa raħħala Maltin. F' Awwissu 1837, il- vara tal- Assunta

daħlet għall- ewwel darba fil- knisja parrokkjali tal- Qrendi fost id- daqq ferrieħi tal- qniepen u l- entużjażmu kbir tan- nies

li sa fl- aħħar issa kellhom, huma wkoll, l- istatwa titulari kollha kemm hi tagħhom, bħalma kellhom irħula oħra. Din il- vara

artistika nħarġet għall- ewwel darba f' purċissjoni mat- toroq tal- Qrendi nhar il- 15 ta' Awwissu 1837. Fi kliem Monsinjur

Professur Manwel Agius, "b 'dan ir- realiżmu artistiku Antonio Chircop ried jagħti sens ta' tama u faraġ lill- poplu tal-

Qrendi biex meta l- ħarsa tiegħu tiltaqa' ma' dik ta' Marija li qed tittajjar rebbieħa fuq is- sħab bl- anġli jgħinuha tħaffef

biex togħla 'l fuq biex tiltaqa' ma' binha Ġesu', fiha jilmaħ dak li kien jittama li jikseb fil- ħajja l- oħra wara l- esperjenzi ta'

ferħ imħallta man- niket li jġarrab fil- ħajja ta' kuljum."  Il- Fratellanza tat- Trinità Qaddisa kienet ilha mwaqqfa fl- Isla sa

mill- 25 ta' Marzu 1652, imma l- ewwel vestizzjoni tal- fratelli saret fl- 1669. Kienet Fratellanza ta' valur soċjali għaliex kien

qed isir dak li kien possibbli biex jinħelsu jew jittaffew it- tbatijiet ta' dawk li kienu waqgħu lsiera f' idejn il- Misilmin. Il-

festa tat- Trinità kienet issir dejjem bil- purċissjoni fil- ġurnata liturġika tagħha. Kienet tkun purċissjoni devota ħafna u

kienet issir bis- Sagrament. Imma fit- 23 ta' Frar 1796, twieled fl- Isla Franġisku, iben Anġlu u Anna mwielda Zammit, 19 li

meta kiber, nibtet fih imħabba speċjali lejn it- Trinità Qaddisa. Minħabba li kien bniedem dgħajjef f' saħħtu, lejn l- 1838,

meta kellu 42 sena, għamel wegħda lil Alla li jħallas għal statwa li tirraffigura lit- Trinità Qaddisa. L- istatwa kellha tkun

waħda prezzjuża, minquxa fl- injam. Għalhekk, ġie deċiż li din l- opra tiġi fdata f' idejn l- iskultur Antonio Chircop. Fit- 8 ta'

Ġunju 1840, issa li l- istatwa kienet lesta, ir- Rettur u d- Direttur Spiritwali tal- Fratellanza, marru għand Dun Franġisk

Saverju Baldacchino, il- Prepostu tal- Oratorjani, u fissrulu li x- xewqa tagħhom kienet li din l- istatwa ġdida, tittieħed fil-

knisja tal- Porto Salvo biex, minn hemm, tiġi trasportata lejn il- Kolleġġjata. Il- Prepostu mhux biss ma sab l- ebda

diffikultà, imma saħansitra qiesha bħala l- iżjed ġrajja mportanti ta' żmienu. Fit- 12 ta' Ġunju ttieħdet privatament lejn il-

knisja, tqiegħdet fuq ix- xellug tal- presbiterju u tħalliet esposta sal- għada. L- għada, 13 ta' Ġunju, fl- 4.30 ta' wara

nofsinhar telqet purċissjoni mill- Kolleġġjata bl- akkumpanjament tal- fratellanzi, il- kleru u l- kapitlu. Quddiem il-

presbiterju, il- Kanonku Dun Leopoldu Fiteni, Arċipriet tal- Isla, bierek l- istatwa, tkantat l- antifona u ġiet mogħtija l- barka

sagramentali. Wara, purċissjoni bl- istatwa tat- Trinità Qaddisa merfugħa mill- fratelli, telqet lejn il- Kolfeġġjata. Dik is-

sena, l- 14 ta' Ġunju kien jum il- festa liturġika tat- Trinità Qaddisa. Dakinhar, għall- ewwel darba, il- purċissjoni saret bl-

istatwa artistika ta' dan il- misteru. Fl- 1843, sar kumment dwar din l- istatwa li xieraq jiġi rreġistrat hawn: "Ma nistgħux

ngħidu kemm ħaqqha tifħir din il- Fratellanza għall- istatwa tat- Trinità Qaddisa, li hi tassew bħal teżor. Antonio Chircop,

skultur magħruf, naqqaxha bil- ħila ta' mgħallem fl- arti. Meta wieħed jammira l- opra fil- kumpless kollu tagħha, ma jistax

ma jberikx 'il dik l- id li naqxet fiha dawk l- atteġġjamenti venerabbli, li għandhom il- qawwa jesprimu misteru tant kbir." L-

ewwel vara li qatt eżistiet ta' Santa Marija li tintuża proċessjonalment kienet dik tal- Gudja minquxa fl- injam minn

Vincenzo Dimech u mħallsa minn Dun Tumas Zammit fl- 1807, fi żmien il- parrokat ta' Dun Salv Fenech. Sa mill- ewwel

darba li nħarġet f' purċissjoni, il- fratelli mseħbin fl- erba' fratellanzi tal- parroċċa - taċ- Cintura, tas- Sodalità, tar- Rużarju

u tas- Sagrament - riedu jerfgħu din il- vara u spiss kien jinqala' l- inkwiet fuq dan l -irfigħ. Dan id- diżgwid kompla kiber

meta, lejn l- 1848, tar- Rużarju xtaqu li l- vara tal- Assunta tibda tinħareġ ukoll f' Ottubru, nhar il- festa tar- Rużarju. Taċ-

Cintura riedu li jekk dan iseħħ, allura kellha tinħareġ ukoll fl- ewwel Ħadd ta' Settembru, fil- festa taċ- Cintura. Għal dawn

l- ideat, tas- Sagrament ipprotestaw mal- kappillan. Għaldaqstant, b' digriet tal- kurja ġie deċiż li l- vara ta' Santa Marija

ma tinħareġ qatt u fl- ebda purċissjoni għajr dik titulari nhar il- 15 ta' Awwissu. Hawn nibtet l- idea li ssir vara ġdida għall-

purċissjoni tar- Rużarju. Ġiet avviċinata s- Sinjorina Grazjulla Dalli, oħt Dun Ġużepp u Dun Anġ, u ntalbet tidħol hi biex a

spejjeż tagħha ssir l- istatwa. Bit- tama li fil- Gudja kien issa ser jintemm l- inkwiet, hija ħarġet l- ispejjeż tal- vara u l-

bradella. Ġie magħżul l- iskultur Antonio Chircop u wara li sar rikors, il- vara nħadmet fl- 1851. Fir- rikors, Grazjulla riedet

u talbet li din l- istatwa tintuża miż- żewġ fratellanzi, jiġifieri minn tar- Rużarju u taċ- Cintura. Ix- xbieha tal- Madonna f' din

l- istatwa qiegħda żżomm lil binha Ġesu marsus ma' ħdanha f' idha x- xellugija, filwaqt li f' dik leminija qiegħda tnewwel

il- kuruna, il- warda jew iċ- Cintura lid- devoti. Ix-xbieha qiegħda mistrieħa fuq globu, jiġifieri d- dinja. Maż- żmien, anke

minħabba bosta inkwiet li kien qed jinħoloq bejn fratellanzi differenti, il- Kappillan Dun Lawrenz Debono ħareġ bl- idea li l-

Fratellanza taċ- Cintura jkollha vara speċifikament għaliha. Wara li nġabru l- fondi meħtieġa, ġiet ordnata l- vara taċ-

Ċintura għand id- ditta Gallard et Fils ta' Marsilja. Din ħarġet għall- ewwel darba fl- 1892. Tar- Rużaiju, malli raw din il-

vara, għoġbithom ukoll u nibet f' moħħhom il- ħsieb li huma wkoll jagħmlu vara għall- festi tagħhom. Kien hemm min

beda jgħid li l- istatwa tal- injam ta' Chircop kienet tqila. Oħrajn qalu li kellha ħarsa ta' supperva. Dan kollu wassal biex

saret l- istatwa l- ġdida, maħduma minn Mastru Anġlu Dalli, li ġiet inawgurata fl- 1922. Hija verament ħasra u sfortuna li

llum, l- istatwa tal- Madonna tar- Rużarju minquxa minn Antonio Chircop tinsab imwarrba, kważi minsija, fil- knisja tal-

Annunzjata fil- Gudja stess. Il- parroċċa ta' Ħaż Żabbar kienet stabbilita bħala parroċċa għaliha fit- 23 ta' Diċembru 1615.

Ftit wara ntalab il- permess biex f' din il-parroċċa titwaqqaf l- ewwel Konfraternità ddedikata lill- Madonna tar- Rużarju.

Bil- permess ta' Dun Raffaele Ripleoz, il- Vigarju Ġenerali tal- Ordni tal- Predikaturi, din twaqqfet fit- 18 ta' April 1617. Il-

Kappillan pro tempore kien ġie mogħti wkoll il- permess li jżid l- imseħbin f' din il- Konfraternità u ġew mogħtija wkoll

indulġenzi marbuta mal- artal li fuqu twaqqfet. Minn rikors tal- 1849 insiru nafu li diġà kienet teżisti statwa proċessjonali li

tintuża bejn il- Fratellanza tar- Rużarju u dik tal- Konsolazzjoni (taċ- Ċintura). Iżda fl- 1865 l- iskultur Antonio Chircop

naqax fl- injam statwa tal- Madonna biex tintuża minn dawn iż- żewġ fratellanzi. Din l- istatwa ntużat biss għal madwar

tletin sena għaliex fid- 29 ta' Lulju 1894 nġiebet f' Ħaż- Żabbar il- vara l- ġdida tal- Madonna fil- kartapesta mill- istatwarji

Franċiżi Gallard et Fils. Għaldaqstant, l- istatwa ta' Chircop, li għandha xebh perfett ma' dik li tinstab fil- Gudja, illum

tinstab esebita fil- Mużew tas- Santwarju, Ħaż- Żabbar. Wieħed jinnota li l- istatwa ta' Ġesu ċkejken, wieqaf ħdejn Ommu

Marija, artistikament tixbah ħafna lil statwa oħra li tinsab fil- parroċċa ta' Wied il- Għajn u tintuża fil- festa tal- Epifanija. Din

ukoll jingħad li hija ta' Antonio Chircop. Ix- xogħol ta' Antonio Chircop f' Ħaż- Żabbar hu minn tal- aħħar fil- karriera

artistika tiegħu. Dan l- iskultur ċelebri miet fl- 1 ta' Jannar tal- 1869, fl- għomor ta' 70 sena, fid- dar tal- familja fi Triq il-

Kunċizzjoni, l- Isla. Ġie midfun fil- Knisja Kolleġġjata tal- Isla.

L- informazzjoni rigward Antonio Chircop mehudha mis- sit: Um.edu.mt
. 
 

GUZEPPI VELLA

(1802 - 1866)

Meta gejt biex nikteb dwar il- bijografija ta' l- istatwarju Guzeppi Vella, sfortunatament ma' stajt insib xejn. Li nafu, huwa, li Guzeppi twieled fis- sena 1802 u huwa mill- Belt Valletta. Hawnhekk ser intikom xi whud mix- xoghlijiet artistici li taghna dan l- iskultur.

- Statwa tal- Patrijarka San Duminku, Birgu (1849)
- Statwa ta' Santa Katarina, Birgu (1850)
- Sett statwi tal- Gimgha Mqaddsa li hadem ghall- 
  parocca ta' Hal Ghaxaq - minbarra d- Duluri (1821)
- L- istatwi tal- Ort, Il- Marbut, l- Ecce Homo, ir-                Redentur, il- Veronika, il- Vara l- Kbira u d- Duluri li          hadem ghall- parrocca ta' Hal Luqa (1830)
- L- istatwa tal- Vizitazzjoni, l- Gharb (1853)
 

Peppi Vella_edited.jpg

Din ix- xbieha li qed naraw hawnhekk (Fuq), hija xoghol l- istatwarju Peppi Vella.

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Fratellanza Santissimu

Sagrament - Ħal Luqa A.D. 1634.

SALVATORE DIMECH

(1804 - 1887)

Smajna nafna dwar Salvatore Dimech, skultur Mosti tas-seklu dsatax. Ghal xi zmien kien hemm min jistaqsi jekk ix- xoghol fuq l- istatwa ta' Santa Marija tal- Mosta kienx xoghlu. Min kien Salvatore Dimech, skultur li halla diversi xoghlijiet f' Malta? Kien il- kugin ta' Vincenzo Dimech, skultur Malti? Salvatore Dimech twieled il- Mosta fis- 27 ta' Frar, 1804 minn Ganni Dimech u Antonia, imwielda Agius. Tghammed l- ghada fil-parrocca tal- Mosta mill- Kappillan Dun Felic Calleja. Dun Felic kien l- istess kappillan li zewweg lill-genituri tieghu fit- 3 ta' Ottubru, 1797. Minn taghrif li hemm fil- kotba tal- knisja tal- Mosta jidher li Vincenzo Dimech ma nstabx f' dawk iz- zminijiet ta' Salvu Dimech bhala li tghammed fil- knisja tal- Mosta. Fil- fatt id-Dimech (ijiet) ma' kinux kugini . Ta' min jghid li Vincenzo Dimech kien imnissel minn familja ta' artisti li kellha gheruq taghha fil- belt Valletta. L- iskultur Salvu Dimech kien it- tielet wild fil- familja. Kellu huh li kien ukoll jismu Salvu, izda

Salvatore Dimech_edited.jpg

Din ix- xbieha li qed naraw hawnhekk (Fuq), hija xoghol l- istatwarju Mosti

Salvatore Dimech, imlaqqam is- Sartx. Din l- istatwa ntrefgħet għal snin twal fil-

kannierja sakemm Dun Anġ Camilleri xeħet għajnejh fuqha u ħadha fil- kappella

tal- Oratorju Qalb ta’ Ġesù. Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook:

Grupp Armar Marija Assunta - Mosta.

l- membri tal- familja tieghu kienu jsejhulu Guzeppi. Kellu wkoll ohtu Maria Angela u huh iz- zghir mghammed Guzeppi izda maghruf bhala Ganmari. Huwa haddan l- arti ta' l- iskultura minkejja l- fatt li kien gej minn familja ta' bdiewa. Nafu li ta' ghoxrin sena kien ghadu joqghod il- Mosta. Fil- fatt fis- 26 ta' April, 1824 saru t- tnedijiet ghaz- zwieg tieghu mill- kappillan tal- Mosta sub curius cura sponsus habitat ma' Maria Agius minn Hal Lija. Peress li Maria wriet ix- xewqa li tibqa' toqghod Hal Lija hdejn il- genituri taghha, li kienu Marco u Klemenza, jidher li l- koppja Dimech marru joqoghdu hemmhekk. Dan jidher car ukoll mid- dokumentazzjoni fir- registru parrokkjali ta' Hal Lija li juri li mis- sena 1837 sas- sena 1886 Salvu Dimech kien joqghod Hal Lija. Prova cara hija dokument fir- registru tal- maghmudijiet ta' Hal Lija dwar l-ewwel tarbija li twieldet fit- 23 ta' Jannar, 1837 bl- isem ta' Antonia, Rosa, Katarina, Pawla. Aktar tard, jigifieri fis- 27 ta' Mejju, 1838 kellu tarbija ohra bl- isem ta' Klemenza. lzda seba' snin wara Salvu Dimeh garrab l- ewwel mewta f' hajtu. Fis- 6 ta' Gunju, 1845 martu Maria Agius mietet fl- eta ta' erbghin sena. Hija tinsab midfuna fil- knisja parrokkjali ta' Hal Lija. Salvatore Dimech rega' zzewweg fis- 16 ta' Settembru ta' l- istess sena Iil Katarina Fenech, bint Nikola Fenech u Maria, ukoll minn Hal Lija, quddiem ix- xhud Giuseppe Falzon, bin in- nutar Luigi Falzon . Dan iz- zwieg sar daqshekk kmieni wara l- mewt ta' l- istess mara peress li l- iskultur Dimech kellu tfal zghar li kienu jiddependu ghal kollox minnu. B' hekk ukoll seta' jkompli jahdem fl- arti tieghu b' mohh aktar mistrieh. Minn dan iz- zwieg tieghu ma' Katarina Fenech, l- iskultur kellu erbat itfal. Paolo twieled fl- 24 ta' Novembru, 1846, Giovanni Maria twieled fl- 20 ta' Settembru, 1848, Maria fil- 15 ta' Jannar, 1851 u Camilla fl- 24 ta' April, 1856. Skond Castagna Salvu Dimeh kellu ibnu li kien jidher skultur ukoll izda dan miet fl- eta zghira ta' erba' u ghoxrin sena, propju f' Ottubru, 1871 fix- xahar li fih saret il- konsagrazzjoni tar-Rotunda tal- Mosta. Wara l- mewt ta' ibnu Poalo, Salvu kellu hmistax -il sena xoghol quddiemu. Miet fis- 26 ta' Ottubru fl-ghomor ta' 81 sena, gewwa Hal Lija fis- sena 1886. Difnuh l- ghada fil -Knisja Parrokjali ta' Hal Lija fil- qabar li jgib in-numru 55. Sfortunatament l- avviz ta' mewtu ma wasalx fir- Registru Pubbliku u dan in- nuqqas u xi cirkostanzi ohra komplew joskuraw u jcajpru l- istorja personali tieghu. Hasra wkoll li mhux midfun fil- knisja tal- Mosta, il- parrocca li tghammed fiha. X' aktarx li l- ahhar snin ta' hajtu ghaddihom f' numru 117, Triq il- Kbira, Hal Lija. Semmejna kif Salvu kien bin il- bdiewa izda maz- zmien u b' perseveranza minn raghaj tal- moghoz sar skultur ta' fama u gieh. Jista' jkun il- kaz li Salvatore Dimech beda l- hidma artistika tieghu bhala dekoratur fl- iskultura u kiseb l- ewwel kummisjonijiet f' dan il-qasam minghand l- amministraturi ta' xi knejjes parrokjali jew sidien ta' djar privati. Fil- harga tax- xahar t' Ottubru ta' l-1837, jinghad li Salvatore Dimech kien ghadu kif lesta xi basso riljievi fil- Kappella ta' San Pawl gewwa l- knisja Konventwali ta' San Gwann tal- Belt Valletta. X 'aktarx li din l- informazzjoni ghandha x' taqsam ma l- iskultura ornamentali bl- istemma tal- fleur de lys, li nistghu nammiraw fl- istess kappella ta' San Pawl fil- Konkatidral ta' San Gwann. Nafu tajjeb li l- ewwel kummisjonijiet importanti ta' Salvatore Dimech kienet dik ta' l- istatwa ta' San Frangisk t' Assisi, li tinsab quddiem il- Kunvent tal- kappuccini, il- Furjana. Tabilhaqq, din l- istatwa ta' San Frangisk, mahduma minn Salvu Dimech fl- 1837, tirrifletti forza primittiva ispirata minn fidi qawwija ta' ruh semplici. Milli jidher din l- istatwa qatt ma giet "irtokkata" u ghalhekk x' aktarx li tista' titqies bhala l- uniku xoghol li jirrifletti verament l- istil awtentiku u genwin li kien ihaddan Salvatore Dimech. Kollox juri li fl- 1838 l- isem ta' l- iskultur Salvatore Dimech sar maghruf u mxerred bhal f' lehha ta' berqa. F'dik l- istess sena, u sewwa sew matul iz- zmien qasir ta' 50 jum, Salvatore Dimech irnexxielu jnaqqax fil- gebla Maltija xoghol importanti ta' San Girgor il- Kbir, fiz- Zejtun. Milli jidher Salvu Dimeh ma kellux rabtiet ma' akkademji jew artisti bananin u lanqas kien bniedem ta' xi skola kbira. Hekk qal Mario Buhagiar fil- The Cult of St. Catherine in Malta (1979). Filfatt huwa hadem ma' skultur iehor fuq l- istatwa ta' San Pawl li tlestiet fl- 1845 meta Dimech kellu madwar 40 sena. Dimech hadem din l-istatwa fuq disinn u taht id- direzzjoni tal- pittur Giuseppe Hyzler. Hyzler kien ghamel disinn ta' fortizzier tal- knisja ta' Santa Katerina. L- ispejjez ta' l- istatwa ta' San Girgor lahhqu ghal 600 skud. L- istatwa tqieghdet quddiem il- knisja parrokkjali l- qadima. Sfortunatament dan l- ahhar sofriet sfregju minn att vandalu.   

 

Salvu Dimech issa kellu kull gieh bhala skultur. Id- Duka Sforza Cesarini, aristokratiku Ruman li fl- 1838 kien jinsab hawn

 

Malta, ikkummissjona lil Salvatore Dimech biex jahdimlu statwa ta' Ebe, dik l- alla mara taz- zoghzija li kient taghti l- inbid

 

lill- allat ta' Olimpu. Il- Gazzetta tal- Gvern fakkret din il- kummissjoni b' dawn il- kelmiet: Salvatore Dimech, the native

 

sculptor of Casal Lia, has just completed for the Duke Sforza Cesarini a figure of the natural size, in Malta stone, of

 

Canova's celebrated Hebe. The Duke, who is now in this island, has not thought this production of rustic talent unworthy

 

of a place in his residence at Rome, whither it will shortly be conveyed. Huwa minnu li l- iskop ewlieni ta' din ix- xorta ta'

 

kitba hu dak li jissawwar eroj, u ghalhekk x' aktarx li fiha nsibu biss tifhir u kumplimenti. Izda l- kummisjoni li ghandi kif

 

semmejt turi b' mod l- aktar car li Salvatore Dimech kien qieghed jigbed lejh is- simpatija u l- ammirazzjoni mhux biss tal-

 

massa tal- poplu izda wkoll ta' nies ta' livell socjali ghola minn tieghu. Fi kliem iehor, il- grajja tal- karriera ta' Salvatore

 

Dimech ghandha hafna minn dawk il- hrejjef helwin li ahna mdorrijin nsejhu fairy tales. Madanakollu, kollox juri li

 

Salvatore Dimech baqa' bniedem umli fil- karattru u qatt ma staghna. San Pawl tal- Gzejjer (Selmun) tlestiet fl- istess

 

sena 1845. Il- promoturi ta' dan il- monument kienu s- sacerdot Dun Francesco Caruana Dingli, it- tabib Michele Parnis,

 

Salvu Borg, Censu Spiteri u Lippu Busuttil. Mir- rendikont li kien gie ppubbikat fil-gurnal L' Osservatore Maltese,   fil-

 

harga tas-7 t' Ottubru, 1844 nafu li l- istatwa giet tiswa 333 skud. 1150 skud ohra thallsu ghat- trasport taghha. Ma nafux

 

min hejja d- disinn ta' din l- istatwa ta' fuq il- gzejjer, ghalkemm kopja ta' l- istess disinn tinsab annessa mal-kuntratt,

 

ippubblikat min- Nutar Giuseppe Torpiano, li sar nhar San Mattew ta' l- 1843. Xoghol iehor fuq skala nazzjonali kien ix-

 

xoghol fl- istatwa tal- Gran Mastri L'Isle Adam u La Vallette, li kienu jiddominaw il- Porta San Giorgio, il- bieb ewlieni tal-

 

belt Valletta, maghruf bhala Putirjal. Fil- gurnal L'Ordine, fil- harga tat- 2 ta' Frar, 1855 naqraw li dawn l- istatwi tal- Gran

 

Mastri kienu kummissjonati mill- Gvern u li l- ezekuzzjoni taghhom saret taht id- direzzjoni tal- pittur Salvatore Micallef.

 

Skond l- istess gurnal dawn l- istatwi kienu lesti fi Frar tas- sena 1855 izda kienu ghadhom ma tqeghdux f' posthom

 

minhabba l- oppozizzjoni tal- Kurunell Thompson, inginer Ingliz li kellu taht id- dipartiment responsabbli ghal dan il- bieb

 

tal-Belt. Izda, milli jidher, l- istatwi malajr tqieghdu fin- nicec taghhom gewwa l- Bieb ta' Putirjal wara l- protesti li saru mill-

 

Maltin. Fil- belt, fil- kantuniera bejn Triq it- Teatru u Triq Zekka, fuq pedestall ta' l-irham hemm statwa ta' Omm il- Karmeli,

 

li hija wkoll xoghol maestuz ta' Dimech u saret fis- sena 1855. Insibu ukoll San Guzepp fil- Mosta, San Pawl f' Hal Lija, l-

 

istatwa quddiem il- knisja tal- Grazzja f' Haz Zebbug (1842) u San Nikola u Santu Rokku fis- Siggiewi. F' Ghawdex

 

ghandu statwa ta' San Pawl u San Pietru fin- Nadur u l- istatwa tal- Madonna fic- cimiterju tal- Belt Victoria (1867). Milli

 

jidher Salvu Dimech dejjem baqa' attiv fil- qasam ta' l- iskultura ornamentali. Nota tassew interessasnti fl- istorja ta'

 

Castagna tghidilna li fis- sena 1865 Salvatore Dimech esegwixxa skultura ornamentali u dekorattiva fil- bini tat- Teatro

 

Reale. Il- bini ta' dan it- teatru sar fuq disinn tal- Perit Ingliz Edward Middleton Barry u l- ispiza lahqet ‘il fuq minn

 

£60,000. Il- bini tat- Teatru beda tiela' fl- 1860 filwaqt li l- inawgurazzjoni tieghu saret fid- 9 ta' Ottubru tas- sena 1866 bl-

 

opra I Puritani ta' Vincenzo Bellini. Minn dak li ghedna s' issa nintebhu minnufih li l- hidma skultorja ta' Salvu Dimech

 

kellha funzjoni jew irwol importanti f' bosta grajjiet li sehhew f' pajjizna matul is- seklu Dsatax – hidma li dahlet hekk ‘il

 

gewwa f' dawn l- istess grajjiet li hadd ma jista' jaqlaghha minn hemm! Fil- Mosta nsibu xoghol ta' Dimech fl- injam fl-

 

Oratorju Qalb ta' Gesu, l- istatwa tad- Duluri. Salvu Dimech nafuh bhala skultur fl- injam, qasam li jirrikjedi impenn u hila

 

u ghallinqas tliet darbiet matul il- hajja tieghu kollha ta' skultur, Salvatore Dimech thajjar jahdem xoghol skultorju fl- injam,

 

Din il- hajra twettqet f' realta meta huwa ntghazel biex inaqqax fl- injam il- vara titulari ta' Santa Marija ghall- parrocca tal-

 

Mosta u dik tal- Lunzjata ghall- parrocca ta' Hal Balzan. F' dan il- kuntest jehtieg jinghad minnufih li l- ewwel nofs tas-

 

seklu dsatax kien tabilhaqq il- perjodu tad- deheb tal -woodcarvers Maltin. Qatt qabel f' pajjizna ma kien hawn numru

 

daqshekk sabih ta' skulturi li kienu jghixu fl- istess zmien u li kienu kapaci jnaqqxu fl- injam figuri maestuzi ta' certu livell

 

artistiku. Il- hajra nibtet fih meta hadem il- vara ta' Santa Marija ghall- Bazilika tal-Mosta u dik tal- Lunzjata f' Hal Balzan.

 

It- tnejn tlestew fis- sena 1868. X' aktarx li l- vara ta' Santa Marija kienet l- istatwa li holomha u pprepara ruhu sew

 

ghaliha, aktar milli ghal kull statwa ohra. Wara kollox din kellha tkun il- vara ewlenija tal-parrocca fejn twieled u trabba.

 

Illum din il- vara kif hadimha originarjament Dimech nafuha biss mill- fotografija. Jekk wiehed iqabbilha ma' vari ohra

 

lokali ta' l- Assunta, fiha jispikka l- aktar mod originali li bih l- iskultur esegwixxa l- qaghda tal- mant wiesa' u miftuh tal-

 

Madonna. Din il- vara kellha certi dettalji tassew interessanti u helwin, fosthom il- gest ta' l-anglu f' riglejn il- Madonna, b'

 

idu il- leminija kien qed izomm fuq rasu l- mant tal- Madonna. Filfatt il- vara ta' l- Assunta giet 'irrangata' fl- 1948 taht id-

 

direzzjoni ta' l- iskultur Vincent Apap. L- iskultur Salvu Dimech kien bniedem kbir u maghruf u qieghed fil- periklu li

 

jintesa, ukoll mill- Mostin. Dan ikun ta' ghajb kbir ghalina, aktar u aktar meta wiehed jiftakar li whud mix- xoghlijiet tieghu

 

saru landmarks maghrufa fit- topografija tal- gzejjer Maltin. Hija hasra li x- xoghlijiet ewlenin ta' Salvu Dimech, l- Assunta

 

tal- Mosta, il- Lunzjata ta' Hal Balzan u San Girgor fiz- Zejtun gew mimsusin, mibdulin jew ivvandalizzati u hekk it- timbru

 

tieghu tilef hafna mill- impronta qawwija li kellu l- artist Mosti. Dak li gralu Dimech m' ghandux jirrepeti ruhu fil- gejjieni. 

​

​

Xoghlijiet ohra li ma' semmijnix u li hargu minn taht idejn l- istatwarju Mosti Salvu Dimech:

​

- Il- Vara l- Kbira li tohrog minn Ta' Giezu l- Belt, hi l- unika opra li nsibu tal- Gimgha l- Kbira ta' Salvatore Dimech u li          hadem b' 4 persunaggi fl- 1854. Din kienet hadet post ohra mahduma minn Mastro Saverio Laferla fl- 1741.

 

- In- nicca bl- istatwa tad- Duluri fi Triq il- Bazilika Nru. 56, taf inhadmet abbozz mill- iskultur Mosti Salvatore Dimech          ghal  dik propja imsemmija qabel li hadem fil- kartapesta jew taf din kopja taghha.

​

- L- istatwa ta' San Tumas fil- kantuniera ta' Villa Gollcher qabel ma saret din il- kopja taghha, bl- original maghduda tas-    Sartx illum tinsab fil- Board Room tal- Kunsill.

​

- L- istatwa tal- Assunta li kien hemm fuq iz- zuntier l- antik, li spiccat mat- terrapien, darba nbidel iz- zuntier fil- verzjoni      tal- lum fl- 1928.

​

- L- istatwa l- ohra ta' San Guzepp li kien hemm fuq iz- zuntier l- antik, li wkoll spiccat mat- terrapien, darba nbidel iz-          zuntier fil -verzjoni tal- lum fl- 1928.

​

- L- Assunta ta' fejn il- knisja ta' Lapsi f' San Giljan, turi xebh kbir mal- vara ta' S. Marija l- antika, hekk li l- kittieb Stanley      Mangion jghid li possibilment hi tieghu. Kif tidher bil pedestal b' kollox Ped1, Ped2 u bil- lapida bl- ind. datata 25 ta'        Settembru 1869.

​

- L- Assunta li hemm fil- pjazza tal- knisja tal- Qrendi li Salvatore Dimech hadmilhom fuq l- istatwa titulari l- antika                taghhom qabel immodifikawha fl- 1911.

 

-  L- istatwa ta' Santu Rokku li hemm fil- Kappella ta' Santa Marija ta' Hax- Xluq, is- Siggiewi, taf hi ta' Salvatore Dimech li     jsemmi Castagna.

​

- L- istatwa ta' San Pawl li nsibu fi Triq it- Torri, Nru. 195, ghanda xebh kbir ma statwa ferm akbar ta' San Pawl f' Hal Lija      li  jinghad hi xoghol Salvatore Dimech u allura din taf hi tieghu wkoll, kopja ta' Gafa tal- Belt.

​

- L- istatwa ta' San Pawl li hemm mal- faccata tas- City, fi Triq il-Kbira, l- Mosta, li xi darba kien maghruf bhala s- Saint        Peter's and Saint Paul's Pub. L- istatwa simili wkoll ghal dik li s- Sartx taf hadem f' Hal Lija.

​

- L- istatwa l- ohra mal- faccata tas- City, dik ta' San Pietru, ghandha l- mensola li l- iskultura taghha tixbah sew l-                iskultura mal- faccata tal- imsemmija kappella ta' San Pietru f' Hal Lija.

- L- istatwa tal- Madonna tac- Cintura ta' Triq il- Kurat Bezzina, jinghad li hi xoghol Salvatore Dimech, li kellu r- remissa        fejn jinghad hadem il- vara titulari ta' Santa Marija l -antika ftit 'l boghod.


-  L- istatwa tal- Madonna tal- Karmnu f' kantuniera, Triq it- Torri, ma Triq Tonna, ghandha hafna xebh mal- istatwa tal-           Madona tac- Cintura msemmija qabel din.

- L- istatwa tal- Assunta li tinsab fi Triq il- Kurat Calleja, fiha xebh mal- istatwa titulari ta' Santa Marija kif hadimha s- Sartx    u ghalhekk possibilment din hi xogholu wkoll meta kien ghadu fil- fjur tieghu.

- Hafna mill- iskultura tal- Bazilika tal- Mosta wisq probabli hi xoghlu wkoll, li taf ghamel b' xejn ghal rahal twelidu.
​

​

​

​

​

​

​

​

L- informazzjoni rigward Salvatore Dimech mehudha mis- siti: Mostaarchieves u Um.edu.mt.
. 
 

GIOVANNI DARMANIN

(1817 - 1908)

Familja li spikkat fil- holqien tal- vari tal- kartapesta kienet il- familja Darmanin, familja mill- Isla. Guzeppi Damanin waqqaf ditta ta' xoghlijiet tal- irham bl- isem ta' Giuseppe Darmanin e Figli. Horatio Caesar Roger Vella kiteb hekk fl- artiklu tieghu dwar il- Familja Darmanin: "Minn din il- kumpanija, Karlu Darmanin kien l- aktar li hadem u li ismu spikka, u kien ukoll dak li nfluwenza lil hutu u lil neputih, Glormu Darmanin." Wiehed mill- ahwa Darmanin, Ganni, hadem bhala marmista fil- hanut ta' missieru izda halla wkoll numru ta' vari u statwi ghat- tizjin tat- toroq. Meta Guzeppi u Marija (imwielda Cumbo) izzewgu, marru joqoghdu fil-belt Valletta. Waqt li kienu qed jghixu l- belt twieldu tmient' ulied, il- hamsa l- ohra twieldu l- Isla. Ganni kien is- seba wild u naturalment twieled fil- belt Valletta, nhar it- 3 t' April, 1817. Gie mghammed l- ghada fil-

Giovanni Darmanin_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mis- sit: Um.edu.mt.

Kolleggjata ta' San Pawl Nawfragu mill- kanonku Dun Pawl Borg, li kien il- vigarju kurat. Semmewh Ganni Pawlu, Lwigi, Pietru, Baskal u Ruzar. Ghalkemm gie msemmi Ganni Pawlu, kien maghruf sempliciment bl -isem ta' Ganni. Bhala parrini kellu lil Antonju Schembri, bin Alessandru u Gwanna Farrugia, mart Mikiel mill- belt Valletta. Il- familja Darmanin telqet mill- belt Valletta u marret toqghod fl- Isla fl- 1822 jew ftit qabel ghaliex f' din is- sena kien twieled Filippu li gie mghammed fil- Bazilika ta' Marija Bambina tal- Isla. L- ulied bdew jahdmu mal- missier, naturalment fil- hanut tax- xoghol tieghu li kien ukoll fl- Isla. Hawn komplew fuq ix- xoghol tal- missier bhala marmista u xi opri fl- irham bdew jidhru b' isem id- ditta ta' Giuseppe Darmanin e Figli. Minkejja li kien hemm tliet subien li twieldu qabel Ganni, milli jidher l- ikbar ghajnuna ghall- missier kien Ganni. Skont l- istudjuz tal- istorja Patri Alessander Bonnici, " ...fi zmien qasir, Ganni beda jiehu r- responsabbilta principali ghall- lavuri fl- irham."  Barra li kien imexxi x- xoghlijiet li kienu jsiru fil- hanut tax- xoghol ta' missieru, Ganni kien jaghmel ukoll xoghol ta' restawr fuq opri tal- irham. Meta halla x- xoghol Guzeppi halla t- tmexxija f' idejn Ganni. Hu kien imfittex ukoll ghad- disinji tal- pavimenti sew tal- knejjes u sew tad- djar privati. Billi Ganni halla l-belt Valletta ta' hames snin, ma' kinetx difficli ghalih li jghix f' din il- belt gdida. Meta kiber, dahal fratell mal- Fratellanza tat- Trinita. Ta' 22 sena zzewweg Iil Marija Tereza Fieri, bint Stiefnu u Evangelista Ellul. Marija Tereza li kienet Girbija, kienet tewmija ma' Elizabetta. Din twieldet fit- 13 ta' Jannar, 1824, jigifieri kienet 7 snin ikbar minn Ganni. Hi tghammdet l-ghada mill- arcipriet Salvu Fenech fil- knisja arcipretali tal- Birgu. · Iz- zwieg sehh fil -5 ta' Mejju 1839 fil- knisja arcipretali tal- Birgu. Minn dan iz- zwieg twieldu hdax -il tarbija. L- ulied li twieldu fl- Isla kienu Emanuela (1840), Stiefnu (1842), Marija Karmela (1844), Guzeppi (1846), Mikiel Anglu (1848), Marija Anna (1851), Marija (1853) li mietet ta' ftit xhur u Marija (1854). L- ulied li twieldu waqt li l- koppja Darmanin kienu jghixu fil- Birgu kienu Lawrenz (1856), Marija Koncetta (1859) u Alfons Marija (1863). Ghall- ewwel Ganni u Marija Tereza bdew joqoghdu f' dar il- genituri ta' Ganni, fl- Isla, izda fl- 1856 jew qabel, huma hallew l- Isla u marru joqoghdu fil- Birgu. Wara zmien twil fil- Birgu, l- familja marret toqghod ir-Rabat, sewwa sew fi Triq il- Buskett (illum Triq Borg Olivier), vicin il- Knisja ta' San Duminku. Dan sehh wara l- mewt ta' Marija Tereza li grat fl- 14 ta' Marzu 1893 fil- Birgu. Meta Ganni tela' r- Rabat sar fratell tal- Fratellanza tal- Madonna tar- Ruzarju. Hu miet ta' 92 sena fl- 4 ta' DiCembru 1908 fid- dar tieghu r- Rabat. Hu gie midfun f' qabar numru 6, tal-Fratellanza tal- Madonna tar- Ruzarju fil- knisja ta' San Duminku r- Rabat. Billi Ganni ghex zmien twil hafna, kellu jara hafna nkwiet u mrar f' hajtu. Barra l- mewt tal- mara, erbgha mill- hdax uliedu mietu qablu. Dawn kienu Emanuela (1892), Marija Karmela (1844), Guzeppi (1864), Marija (1853) u Lawrenz (1875). L-ahwa Darmanin baqhu jahdmu flimkien. Wiehed biss hallihom. Dan kien Karlu jew Karlozz. hafna xoghlijiet li ghaddew minn idejn dawn l- ahwa Darmanin, kellhom id- disinji maghmula minn Ganni. Anke t- tmexxija tax- xoghol fl- irham kien taht Ganni. Dun Guzepp Micallef, meta kiteb l- istorja ta' Hal Luqa, qal li l- artal maggur tal- knisja parrokkjali ta' Sant' Andrija nhadem mid- Ditta tal -ahwa Darmanin fuq disinn li kien hejja Ganni. Dan l- artal spicca waqt hbit mill- ajru matul it- Tieni Gwerra Dinjija. Dan ifisser li Ganni kien jinqala' biex jiddisinja xi kummissjoni li kellha tinhadem fl- irham. Patri Alessander Bonnici kiteb hekk fuq dan l- altar: "Hareg bicca xoghol tassew sabiha li giet imfahhra sew ghad- disinn, kemm ghall- irham minn hafna li kien jifhmu fl- arti." Wahda mix- xoghlijiet fl- irham tal- ahwa Darmanin hi l- vaska tal- irham li tinsab fis- sagristija tal- Bazilika ta' Marija Bambina fl- Isla. Din saret meta Ganni kellu 61 sena. Ghall- Bazilika tal- Isla l- ahwa Darmanin ghamlu wkoll l- artal tat- Trinita (1853), artal li kien certament importanti ghal Ganni billi hu kien fratell f' din il- fratellanza. Ganni Darmanin ipprepara disinji ghall- pavimenti tal- irham ghal xi knejjes. Wahda minn dawn il- knejjes kienet il- knisja ta' San Pawl Nawfragu fil- belt Valletta. Hadem ukoll id- disinji tat- tliet knejjes tal- Birgu - San Lawrenz, il- knisja parrokkjali tal-Lunzjata (maghrufa aktar bhala ta' San Dumniku) u Santa Skolastika. Ghall- aqwa knisja tad- Djocesi - il-katidral ta' San Pawl, Ganni hadem ukoll id- disinji tal- paviment tal- Oratorju. Hadem ukoll id- disinn tal- paviment tal- Matrici t' Ghawdex. Fuq disinn ta' Ganni, l- ahwa Darmanin hadmu ghall- Isla l- pavimenti sew tal- Kolleggjata ta' Marija Bambina u sew tal- knisja ta' Portu Salvu. Naturalment hadmu wkoll fi djar privati. Kienet moda f' dawk iz- zminijiet, li l- intrata u anke l- kontra intrata kienu jinksew b' art tal- irham. Jekk il- familja kienet tat- tajjeb, kienu jiksu bl- irham l- ewwel kamra li aktarx kienet tkun il- kamra tas- salott. Ganni u hutu hadmu wkoll lapidi u kitbiet fuq l- irham. Skont Patri Alessander Bonnici, fost l- ulied ta' Ganni, wahda kienet tahdem fil- hanut tax- xoghol tieghu jew fil- hanut tan- nannu Guzeppi fl- Isla. Din kienet Marija. Din kienet it- tmien wild tal- koppja Ganni u Marija Tereza Darmanin. Hi twieldet fl- 14 ta' Awwissu 1854 u tghammdet fl- istess jum tat- twelid taghha. Il- parrini taghha kienu Karlu, l- iskultur l- aktar maghruf tal- familja Darmanin u martu Annetta. Dwar Marija, darba wahda Ganni kien qal lill- kittieb Castagna li bintu kienet tinqala' daqsu. Marija kienet tghin lil missierha fl- istatwi tal- kartapesta li kienu jzejnu t- toroq fil- jiem tal- festa. L- aktar li hadem kienu ghall- festi tal- Birgu - jigifieri ghall- Kolleggjata ta' San Lawrenz u ghall-patrijiet Dumnikani. Hadem ukoll statwi ghall-festa tal- Immakulata Kuncizzjoni ta' Bormla, ghall- festa tal- Madonna tal- Grazzja f' Haz- Zabbar, ghall- festa ta' San Guzepp f' Hal Kirkop, ghal- festa tal- Assunta fil- Gudja fejn hadem l- istatwi ta' Esther u Guditta u dik ta' San Gorg f' Hal Qormi. Horatio Caesar Roger Vella tana lista ta' dawn l- istatwi li saru ghall-festi fil- Birgu. Insibu statwi ta' San Lawrenz mal- Papa Sistu u suldat, il- Beatu Alvaru, San Orenzju, San Pacenzja, San Duminku, San Tumas t' Akwinu, San Vincenz Ferreri, il- Beata Giovanna D' Aza, San Pietru Martri (Patri Dumnikan), San Gwann (Patri Dumnikan), Santa Katarina ta' Siena, Santa Marija Madalena, il- figuri tal- Karita u Tama, San Piju V, u l-Gran Mastru Jean de Valette. Hafna minn dawn l- istatwi sabu t- tmiem taghhom waqt xi attakk matul it- Tieni Gwerra Dinjija. Hadem ukoll il- vara ta' San Benedittu fis- sena 1892 u dik ta'Santu Rokku fl- 1879. Ganni Darmanin u hutu hadmu wkoll ghall- gvern kolonjali, il- gvern Ingliz li kien qed imexxi lil Malta. Wahda mix-xoghlijiet kien il- bust tat- Tabib Lwigi Pisani li jinsab fil- Mall il- Furjana. Hadmu wkoll sensiela tal- armi rjali Inglizi li jinsabu fil- Palazz il- Belt, fuq il- Bieb tal- Bombi (Porte des Bombes), fil- Barrakka, is- Suq u f' xi postijiet ohrajn. Dawn l-armi kienu mezz ta' twissija lill- poplu Malti li Malta kienet kolonja Ingliza. Jekk tasal wasla sal- belt Valletta tinnota kemm hemm armi rjali Inglizi. Izda l- aqwa armi tnennew meta l- bieb ewlieni tal- belt twaqqa' biex tela' bieb usa' u llum anke dan il- bieb twaqqa'. Jekk Ganni kien il- persuna li mexxa lil hutu fix- xoghlijiet tal- irham, Karlu (maghruf ukoll bhala Karlozz) mexxa d- dinastija Darmanin fix- xognlijiet tal- vari tal- kartapesta. Ganni holoq xi vari ghall- knejjes ewlenin tal-Birgu. Wiehed irid jifhem li dan l- artist ghamel zmien jghix il- Birgu fejn kellu diga' sieq permezz taz- zwieg tieghu ma' Girbija. Fil- Birgu, sewwa sew fil- knisja parrokkjali ta' San Lawrenz insibu l- vara tal- Madonna tal- Karita, li hadem fis- sena 1811. Din il- vara fiha l- firma ta' Ganni. Horatio Caesar Roger Vella kiteb: "Hdejn saqajn din l- istatwa wiehed ghadu jara l- firma ta' Ganni Darmanin." Din il- vara qed tintuza llum bhala l- vara tal- Madonna tar Ruzarju. Hu holoq ukoll vara ta' Santu Rokku ghall- knisja parrokkjali tal- Birgu u ohra ta' San Duminku. Din il- vara ta' San Duminku kienet fil- kunvent tad- Dumnikani tal-Birgu. Il- figura tar- Redentur tas- sett vari tal- Gimgha l- Kbira tal- Birgu, hija tieghu wkoll. Din il- vara hija mlibbsa u l- lewn tal- libsa welldet idjoma Maltija - 'hamra bhar- Redentur tal- Birgu'. Tghid ma kienx hemm l- id ta' Ganni fl- ghazla tal- libsa tar- Redentur? Ganni holoq ukoll il- figura tal- Anglu ghall- vara tal- Ort. Din il-figura tkissret matul it- Tieni Gwerra Dinija u wara saret figura ohra, xoghol Abram Gatt. Hadem ukoll it- tliet figuri tal- Vara l- Kbira ghas- sett tal- vari taz- Zejtun. Dawn kienu l- figuri tal- Madonna, San Gwann u Marija Madalena. Hadem ukoll il- vara tal- Madonna tal- Gilju ghall- parrocca tal- Imqabba. Il- vara tal- Madonna tal- Gilju li tinsab fil- knisja parrokkjali tal- Imqabba, hija kkonsidrata minn hafna kittieba bhala wahda mill- aqwa xoghlijiet li hallielna Ganni Darmanin. Din il- vara waslet fl- Imqabba fil- 21 ta' Mejju, 1876, meta Ganni kellu 59 sena. Giet ordnata fuq inizjattiva ta' Innocenz Zammit u ordnata bhala vara tal- Madonna tal- Gilju u mhux tal -Kuncizzjoni. L- iskop taghha kien, fil- kliem ta' Horatio Caesar Roger Vella, " ...biex din l- istatwa, meta titlesta, titqieghed f' nicca fil- kappellun tal- Kuncizzjoni."  F' din il- vara naraw l- influwenza ta' hu Ganni, Karlu. Il- harsa tal- Madonna hija mmirata lejn l- art, haga li rajnieha wkoll fil- vara ta' Ganni Darmanin tal- Madonna tal- Karita. Idejn il- Madonna huma tipikament a la Karlu, l- id il- leminija fuq sidirha u tahtha hemm l- id ix- xellugija. Id- dinja ta' taht il- Madonna hija miksija bis- shab. Is- serp u t- tuffieha jinsabu wkoll imdahhlin fil- vara, simboli tal- Immakulata Kuncizzjoni. Id- drapp, sew il- libsa u sew il- mantell huma fuq stil imperjali. Ix- xaghar jaqa' minn fuq ras il- Madonna hu simbolu ta' tjubija u verginita. Is- sieq hierga minn bejn il- hwejjeg taghti moviment lill- figura. L- anglu hu kwazi gheri hlief ghall- bicca drapp. Il- harsa tieghu hija wkoll lejn l- art. L- anglu hu r- rabta bejn is- sema u l- art, bejn Alla u l- bniedem. Il- Gilju tinsab f' post ewlieni izda b' tali mod li mhux tghatti wicc l- anglu. Dan il- pass hu ferm importanti ghaliex taghti importanza kbira lill- figura tal- anglu. Il- vara fiha xoghol importanti anke fuq il- parti ta' wara. Il- velu jinsab jghatti parti mir- ras u fl- istess hin jaqa' fuq wara b' sengha kbira artistika. Parti mix- xaghar ukoll jaqa' fuq wara. Dawn il- hwejjeg juru li mhux vera l- vara kellha timla n- nicca. Li kieku kellha postha biss fin- nicca, kieku Ganni Darmanin ma' kienx jaghti importanza daqshekk lill- parti ta' wara. F' mohh l-artist u f' mohh Innocenz Zammit kien hemm bilfors l- idea ta' vara ghall- purcissjoni.

L- informazzjoni rigward Giovanni Darmanin mehudha mis- sit: Um.edu.mt.

VINCENZO BONNICI

(1821 - 1865)

Skultur iehor minn gewwa l- Kottonera u Ii ser nitkellmu dwaru issa hu l- istatwarju Vincenzo Bonnici. B 'xorti hazina marad ta' eta zghira u miet ta' 44 sena meta kien wasal fil- quccata tal- karriera tieghu. Mir- Registru tal- Maghmudijiet fil- Bazilika ta' I- Isla nafu Ii Vincenzo Bonnici twieled fl- Isla nhar it- Tlieta, 20 ta' Marzu 1821, miz- zwieg ta' Gioacchino Bonnici ma' Eufemia (Gabrieli). Ghamduh fil- knisja parrokkjali ta' l- istess belt. Fil- fonti tawh l- ismijiet ta' Lorenzo, Giuseppe, Gioacchino, Vincenzo u Fortunato. Minn fost dawn l-ismijiet il- genituri tieghu ghazlu jsejhulu b' dak ta' Vincenzo. Din ma kinetx l- ewwel darba, Ii l- ewwel isem Ii jidher fir- registrazzjoni ta' twelid jew maghmudija ma jkunx l- istess isem Ii bih tkun maghrufa t- tarbija. Dak in- nhar zgur Ii hadd ma basar Ii Vincenzo, aktar 'il quddiem kellu jkun skultur tajjeb. Vincenzo Bonnici zzewweg Iil Anna Le Brun u waqqaf il- familja tieghu fl-Isla stess fi Triq il- Vitorja, fid- dar Ii dak iz-zmien kienet

salib bormla_edited.jpg

Il- vara tas- Salib Ii tinsab fil- Knisja Kolleggjata ta' Bormla li fiha naraw iz- zewg

angli adoraturi mahduma fl- injam minn Vincenzo Bonnici, fis- sena 1854. Fl- 

antik il- festa tas- Salib f' Bormla kienet issir bl- akbar sollennita dejjem fit- 3 ta'

Mejju fejn kienet issir ukoll purcissjoni madwar it- toroq ta' Bormla. Fil- prezent

id- data tal- festa liturgika hija l- 14 ta' Settembru.

iggib in -numru 165. Fl- Isla wkoll kellu l- hanut tax- xoghol tieghu. Minn fost uliedu, Aristede ha s-sengha ta' missieru u bhalu miet ta' eta zghira. Dwar dan l- iskultur, bhal hafna ohra ta' zmienu, ftit Ii xejn ghandna taghrif ghajr xi kitbiet qosra. Il- Professur Nicola Zammit (1815 - 1899) u Achielle Ferris ( 1838 - 1907) fakkruh fl- okkazjoni tal- mewt tieghu. L- istoriku Bormliz, Pietro Paolo Castagna ( 1827 - 1907) fil- ktieb tieghu 'L- Istorja ta' Malta bil- Gzejjer Taghha' mitbugh it- tieni darba fl- 1888, jghid Ii Bonnici kien skultur mill- Isla, isemmi xi whud mix- xoghlijiet tieghu, meta tlestew u fejn jinsabu, bla ma jsemmilna xejn dwar il- karriera tieghu. Hija hasra Ii nafu ftit wisq dwar dan l- iskultur ta' hila Ii seta' taghna aktar xoghlijiet ohra Ii kieku ma mietx f' qasir il- ghomor. Nicola Zammit jghidilna Ii l- arti kienet fih b' don naturali u Ii ma studja ma' ebda mghallem ta' zmienu. Ma' specjalizza f' ebda akkademja ta' l- arti, imma dak Ii kien jaf kien kapaci jaghtih Iil haddiehor. Zammit, jghid ukoll Ii Bonnici ghazel Ii jonqox fl- injam Ii ghalkemm l- injam kien dejjem difficli biex jinhadem ma' tilef xejn mill- qawwa ta' l- immaginazzjoni tieghu biex jesprimiha f' din il- materja. Anzi l- istatwi Ii naqqax kienu frott sabih tal- kuncett tieghu. Il- figuri mitologici Ii hadem kienu jsahhru Iil min kien ihares lejhom. Il- ftit xbihat religjuzi Ii naqqax juru l- espressjoni tal- kobor tal- fidi nisranija tieghu ghalkemm hadem aktar xoghol profan milli religjuz. Ix-xoghlijiet tieghu jinsabu biss fl- Isla, fil- Birgu u f' Bormla. P. P. Castagna jghid Ii mal-bosta disinji u mudelli ohra Ii ghamel, hadem madwar 150 pulena ghal diversi bastimenti ta' l- injam Ii kienu jinbnew fit- Tarzna Merkantili tal- Maltin Ii kienet wara I- Isla, izda ma nafux x' kienu jiffiguraw u x' sar minnhom. Minn kitba ohra ta' N. Zammit nafu Ii Bonnici ghamel diversi xoghlijiet ta' skultura ghall- bastiment "Malta" Ii bena Gregorio Mirabitur fit- tarzna tieghu kkommissjonat minn negozjant Antonio Galea. Il- "Malta" kien l- akbar u l- isbah bastiment Ii qatt qabel kien inbena f' Malta. Kien twil 217 x 37 x 24 pied, bi tliet arbli tal- qlugh u 1108 tunellata. Kien varat fl- 1864. Kemm il- kostruttur Mirabitur kif ukoll Bonnici gew imfahhra hafna ghax- xoghol ta' hila u gmiel Ii wettqu. Fl- 1863 Bonnici talab lill- Qorti tal- Kummerc tikkundanna lin-neguzjant Em. Scicluna u Iil ahwa Em. u Dan. German, rapprezentanti tad- Ditta Lorenzo German e Figli, u jhallsuh £20 ta' pulena Ii kien hadem ghal- bastiment ghall- ahwa German u Ii kien inbiegh. Il- Magistrat Salv. Naudi ma kienx laqa' t-talba b' sentenza tat- 30 ta' Gunju 1864. Il- Qorti ta' I- Appell ikkonfermat din is- sentenza fit- 13 ta' Marzu 1865. F' Jannar 1859, Vincenzo Bonnici kien mahtur "Master of Lineal Drawing" fl- Iskola Primarja ta' I- Isla, b' salarju ta' £25 fis-sena; wara zdied ghal £30. Huwa baqa' f' din il- kariga sa ma miet fl- 1865. Floku kien inhatar il- pittur Giuseppe Calleja (1825 - 1915) b' effett mill- 1 ta' Settembru 1865. L- ewwel vara Ii naqqax fl- injam Ii nafu biha, tirrapprezenta I- Madonna tal- Penitenza. Din lestiha fl- 1840 ghall- knisja ta' San Giljan, l- Isla. Ftit wara, ghamel vara ohra tal- Madonna tad-Duttrina (1841) ghall- Isla wkoll u hadimha taht id- direzzjoni tal- pittur Senglean Tommaso Madiona (1803 - 1864). Maz-zmien din sarilha xi tibdil minn ibnu Aristide ( 1856 - 1888) u giet tirrapprezenta lill- Madonna tal- Karrnnu. Ghall- Isla wkoll hadem u ndura l- gwamic tal- Kwadru Titulari tal- Bambina (1851) Ii dak iz- zmien kien fuq I- altar tal- kor. Fuq disinn tieghu nhadem fil- fidda ventaltar ghall- altar maggur (1864) qabel ma tnehha biex saret it- tribuna fuq disinn ta' Andrea Vassallo fl- 1921. Statwa ohra Ii skolpixxa u Ii hargitlu tajjeb hafna hi I- Madonna tar- Ruzarju - statwa ta' valur artistiku kbir. Ghandha kompozzizzjoni tajba b' ispirazzjoni kemm xejn stil Nazzaren. Din hadimha ghall- knisja tal-Lunzjata tal- Patrijiet Dumnikani tal- Birgu. Lestiha fl- 1864 u aktarx Ii hi l- ahhar xoghol tieghu. Mill- kotba tal- Fratellanza tar- Ruzarju ta' l- istess knisja nafu Ii f' Gunju 1864 il- Fratellanza hallsitu 480 skud. Kien esebiha fil- Wirja lndustrijali ta' l-1864 fil- Belt Valletta u ghall- mertu kbir ta' xoghol Ii fiha Vincenzo Bonnici kien inghata medalja tad-deheb bhala l- ewwel premju. Ix- xoghlijiet Ii ghamel ghall- knisja ta' Bormla huwa ftit ukoll . Dawn huma zewg kerubini adoraturi, Ii jiffiguraw l- Innocenza u l- Virtu. Kienu saru fl- 1854 mill- benefattur Carmelo Azzopardi, fratell tal- Fratellanza tal-Kurcifiss. Ghalihom hallas 533 skud. Fl- 1858 kienu esebiti f' Wirja ta' l- Arti Ii nzammet fil- Bibljoteka tal- Belt. Kienu gew mfahhra hafna ghall- gmiel u l- finezza fix- xoghol taghhom. Dawn iz- zewg addoraturi flimkien ma' salib f' nofshom jiffurmaw il- vara tas- Salib, jew kif hi wkoll maghrufa b' "Ta' Santu Kruc". Kienu jintuzaw ghall- festa ta' l- Invenzjoni (is-Sejba) tas- Salib, Ii sa ftit snin ilu kienet issir fit- 3 ta ' Mejju mill- Fratellanza tal- Kurcifiss. Is- salib Ii naraw gie mnaqqax fl- 1882 fl- ebanu minn Mastru Pawlu tar- Rabat, fuq disinn ta ' Aristide Bonnici. Qam 960 skud Ii thallsu mill- gbir u mill-promotur tieghu Enrico Grech, fratell iehor ta' l- istess Fratellanza. Fis- seklu l- iehor u ghall- bidu tas- seklu taghna kienu jaghmlu festa kbira, sahansitra kienu jarmaw it- triqat u jgibu I- baned. Wara l- gwerra ghamlu zmien sewwa jintramaw fis- Sepulkru, jew ahjar kif hu maghruf illum "I- Altar tar- Ripozizzjoni" fil- jiem tal- Gimgha l- Kbira. Illum il- gurnata  jintramaw fil- knisja ghall- festa ta' l- Ezaltazzjoni tas- Salib Imqaddes Ii ssir f' Settembru, kif ukoll jaghmlu parti mis- sett tal- vari tal- Gimgha l- Kbira. Zewg angli ohra, helwin ferm, hadimhom fl- 1858, ghal mal- pavaljun il- kbir Ii tahtu ta' kull sena, titqieghed il- vara tal- Kuncizzjoni fil- jiem tal- festa. Fl- 1993 gew restawrati minn Michael Camilleri Cauchi biex regghu hadu l- hajja u l- gmiel Ii kellhom. L- iskultur Vincenzo Bonnici miet fid- dar tieghu, nru. 165, fi Triq il- Vitorja l-  Isla, nhar is- Sibt, 12 ta' Awissu 1865, ftit xhur wara l- mewt ta' Tommas Madiona (7.4.1864) u gie midfun fl- oqbra tal-knisja parrokkjali ta' I- Isla, fejn 44 sena qabel kien tghammed. L- Isla tilfet zewg artisti fi zmien qasir. Ghalkemm hajtu kienet qasira, hu ta sehem bizzejjed lill- arti skulturali religjuza Maltija biex ismu u xoghlijietu baqghu hajjin. Anzi isem Vincenzo Bonnici huwa wkoll imnizzel ma' persunaggi ohra Sengleani maghrufa Ii kabbru l- istorja ta' l- Isla - Il- Belt Qatt Mirbuha.

L- informazzjoni rigward Vincenzo Bonnici mehudha mis- sit: Um.edu.mt.

ANTON BUSUTTIL

(1822 - 1882)

Sfortunatament hawnhekk ghandna skultur iehor Malti, li ftit li xejn sibna nformazzjoni dwaru. Huma bosta l-iskulturi f' dawn il- gzejjer li hadmu diversi statwi kemm titulari kif ukoll ohrajn kemm ta' l- injam, kartapesta u gebel etc. Fost dawn insibu lil Antonio Busuttil, skultur li kif ghidna diga' ma' tantx nisimghu dwaru. Ghax kultant kif jghidu ''hu l- fama u mur orqghod''. Dan l- iskultur ghalkemm ma tantx nisimghu bih kif se naraw halla diversi xogholijiet f' dawn il- gzejjer li whud minnhom huma prominenti. Antonio Busuttil kien mir- Rabat. gej mill- familja mlaqqma tal- 'Mizzewweg'. Familja li kellhom nies ta' l- arti . Antonio kellu zewg subien wiehed jismu Giovanni li kien induratur u l- iehor kien skultur kien jismu Francesco. Antonio l- unika statwa li skolpixxa fl- injam hija dik titulari ta' Marija Assunta fil- Parrocca ta' Had- Dingli. Din saret ghal habta ta' nofs is- seklu XIX fl- 1863. Hija statwa verament grazzjuza u

anton Busuttil_edited.jpg

Il- vara ta' Santa Marija, meqjuma fil- parrocca ta' Had- Dingli. Mahudma fis-
 
sengha tal- injam, mill- istatwarju Rabti Anton Busuttil, fis- sena 1863. Ritratt
 
mehud mill- pagna ta' Facebook: Martin Chetcuti.

turi lil Madonna b' idejha miftuha tiela s- sema b' pedestall f' forma ta' qabar. Din l- istatwa nhadmet gewwa l- hanut tax- xoghol li dan Antonio kellu gewwa r- Rabat. Meta kien qed  jiskolpi din l- istatwa Antonio kien mghejjun minn ibnu Francesco. Jinghad li din l- istatwa ghal l- ewwel li saret kellha anglu wiehed u fl- 1934 tnehha u saru tnejn li dawn inhadmu minn Wistin Camilleri. Din l- istatwa hija f' ghamla bhal dawk ta' Santa Marija f' Hal Ghaxaq u l- Imqabba. Pero' l- iskultur Antonio Busuttil kien aktar skultur ghal xoghol fil- gebel. Hawnhekk ha nsemmi xi xoghol li ghadna ngawduh sal- llum f' bosta pjazzez u toroq madwar Malta u Ghawdex. Fl-1852 hadem l- istatwi ta' San Pietru, San Pawl, San Publiju u Sant' Agata li hemm fil- faccata tal- Knisja Parrokkjali f' San Pawl tar- Rabat, Malta. Fl- 1858 inhadmet l- istatwa tal- Kuncizzjoni, dik li hemm fi Triq San Frangisk ir- Rabat, Malta (hdejn is-santwarju tal- Madonna tas- Sahha) Fl- 1860 insibu li hadem l- istatwa tas- Salvatur li hemm fil- kantuniera tal- Knisja ta' Santa Marija ta' Gesu (Ta' Giezu) qudddiem il- Kazin tal- Banda L' Isle Adam. Fl- istess sena nsibu li hadem l- istatwi tad- Duluri u San Guzepp ghal- knisja ta' Stella Maris f' Tas- Sliema. Kif ukoll fl- istess sena hadem l- istatwi tal- Madonna tac- Cintura, ta' San Nikola ta' Tolentino u San Tumas ghal- Knisja ta' l- Agostinjani gewwa l- Belt Victoria, Ghawdex. Fl- 1865 hadem statwa ta' San Guzepp li din tinsab mall- genb tal- Knisja Parrokkjali tan- Naxxar Fl- 1866 inhadmu l- istatwi ta' Sant'Antnin u San Frangisk li hemm hdejn is- Santwarju tal- Madonna tas- Sahha fir- Rabat, Malta. F' din is- sena hadem l- istatwi tas- Salvatur, tal- Madonna, Isaija, u David li dawn jinsabu fil- faccata tal- knisja Parrokkjali ta' San Nikola ta' Bari fis- Siggiewi. Statwi ohra nsibuhom fil- Belt Valletta bhal ma hija l- istatwa ta' San Pawl, li hemm fi triq San Pawl, l- istatwa ta' San Frangisk di Paola, fi Triq Santa Lucija. Fis- Siggiewi nsibu l- istatwa sabiha tal- Madonna ta' Lourdes li tinsab fi triq li twasslek lejn il- Pjazza. Statwa li ghadha mizmuma tajjeb hafna u din aktarx saret fl- 1850. Gewwa Hal Ghaxaq insibu statwa mill- isbah fil-  pjazza ta' quddiem il- Knisja parrokkjali, li din tixbah hafna lil l- istatwa titulari ta' Santa Marija f' Had- Dingli. Statwa li wkoll tinsab mizmuma tajjeb u tigi mzejna kemm fil- festa ta' San Guzepp u kif ukoll f' dik ta' Santa Marija. F' Hal Luqa nsibu statwa tal- Kuncizzjoni. Fil- Birgu nsibu zewg statwi mportanti li huma dik ta' San Lawrenz f' Misrah ir- Rebha li saret fl- 1877 u dik ta' San Duminku li tinsab fi Triq il- Mina li saret fl- 1880. Dawn kienu xi xogholijiet li nafu dwarhom. Min jaf kemm sar xoghol izjed u ma nafux bih, bhal xogholijiet li jkunu saru ghal djar privati, palazzi u anke knejjes ta' pajjizna. Hija haga sabiha li f' Had- Dingli hemm triq wara l- ground msemmija ghal dan l- iskultur li hadem il- vara titulari ta' dan ir- rahal. Wara kollox qed infakkru artist Malti, li hallielna xogholijiet li kif wiehed seta' jara ma tobsorx li hadem dawk l- istatwi kollha.

L- informazzjoni rigward Anton Busuttil mehudha mis- sit: Um.edu.mt.

CARLO DARMANIN

(1825 - 1909)

L- aktar statwarju li baqa' msemmi għax-xogħol fil- kartapesta kien Karlu Darmanin. Meta Karlu kien fl- aqwa tal-karriera tiegħu, ma bdewx jiġu kkummissjonati biss vari titulari iżda, b' riżultat tal- popolarità u l- iżvilupp tal-festi esterni u ta' xi devozzjonijiet ġodda li bdew ifaqqsu kważi f' kull parroċċa, bdew isiru wkoll vari sekondarji, vari tal-Ġimgħa l- Kbira, statwi ta' xi qaddisin popolari oħra u anke statwi biex jitpoġġew fit- toroq u l- pjazez ewlenin tal- irħula matul il- ġranet tal- festi. F' għalqa daqshekk wiesgħa, ma kinitx sorpriża li l- abbilità ta' Karlu Darmanin tiġi mfittxija minn bosta, tant li llum kważi

Karlu Darmanin_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook: Tales Of Kottonera.

ma tmurx f' kull knisja prinċipali f' Malta li ma ssibx statwa ta' dan l- istatwarju rinomat. Karlu Darmanin twieled l- Isla fit-

30 t' Awwissu 1825 minn Ġużeppi Darmanin u Maria mwielda Cumbo, f' dar li kienet iġġib in- numri 174, 175 u 176 fi Triq

ir- Rebħa. Hu ġie mgħammed fil- Kolleġġjata ta' Marija Bambina l- għada li twieled, jiġifieri nhar il- 31 ta' Awwissu 1825.

Filwaqt li l- magħmudija saret mill- Kanonku Dun Fortunat Costu, Viċi Parroku tal- Arċipriet Dun Leopoldu Fiteni, il-

parrinijiet tiegħu kienu Vinċenz Cumbo, ħu ommu u Marija Farrugia, mart Karlu, it- tnejn mill- Belt Valletta. Karlu kien it-

tnax fost tlettax -il aħwa. Ħutu l- oħra kienu Emanuela (1806), Vinċenz (1808), Salvu (1808), Marija (1810), Mikiel (1812),

Karmela (1814), Ġwanni Pawlu (1817) u Beatriċe (1819). Dawn twieldu l- Belt Valletta. Mill- Belt Valletta, fejn kienu

joqogħdu numru 45, Strada levante, il- familja ta' Ġużeppi u Marija Darmanin marru joqogħdu l- Isla u f' din il-belt

ewlenija tal- Kottonera twieldu Filippu (1822), Pietru Pawl (1823), Marija Karmela (1824 ), Karlu u Marija Madalena (1929).

Karlu twieled f' familja li kellha diversi membri jaħdmu rħamijiet, lapidi u ħwejjeġ fil- kartapesta. Għaldaqstant, kien bin is-

sengħa u l- edukazzjoni tiegħu ħadha mill- ħanut ta' missieru. Filfatt, missier Karlu, li kien marmista u statwarju, kellu l-

ħanut tax- xogħol tiegħu. Aktar 'il quddiem, meta t- tfal tiegħu kibru, Ġużeppi Darmanin waqqaf kumpanija bl- isem

Giuseppe Darmanin e Figli fejn kien ukoll jimporta hu stess il- granit u l- irħam. F' din l- azjenda privata ħadmu ħafna mit-

tfal tiegħu. Kienu jipproduċu monumenti, altari, statwi tal- irħam, oqbra, kolonni, balavostri, fontijiet tal- magħmudija,

lapidi u pavimentar kemm għall- knejjes kif ukoll għall- Gvern Ingliż. Insibu wkoll uċuħ ta' mwejjed maħdumin fl- irħam fin.

Bosta minn dawn jinsabu l- Ingilterra u jidher li kienu nxtraw minn uffiċjali u residenti Ingliżi f' Malta mingħand il- ħanut tal-

familja. Iżda huma ma kinux jaħdmu biss fl- irħam, imma kienu jwettqu wkoll xogħol ieħor fil- kartapesta. Għadda ż-

żmien u Karlu fetaħ l- kumpanija tiegħu bl- isem Carlo Daramin e Figli. Fost ix- xogħlijiet li ħadem insibu l- monument tal-

vapur Orlando li għereq fit- Tuneżija u li jinsab ħdejn il- bieb tad- dħul tal- Barrakka ta' Fuq, il- plakka bl- ismijiet tal- Gran

Mastri tal- ordni ta' San Ġwann fil- Palazz tal- President u diversi xogħlijiet oħra fil- Knisja tal- Mosta, Ħal Għaxaq u fil-

Bażilika ta' Sant' Elena f' Birkirkara. Ta' 23 sena, fis- 27 ta' Frar 1848, Karlu Darmanin ingħaqad fis- sagrament taż- żwieġ

ma' Annetta Ready, xbejba bint ġenituri Skoċċiżi li kien għad kellha ħmistax -il sena. Karlu u Annetta kellhom familja

tipika ta' dawk iż- żminijiet. Huma kellhom lil dawn it- tfal, kollha mwielda fl- Isla u mgħammda fil- Knisja Parrokkjali tal-

Isla: Emanuel, Franġisku, Marija Karmela, Ġużeppi, Ċesare, Ġużeppi, Ġwanni, Guliermu, Ġeraldu, Marija, Marija Vittorja,

Franġiska, Neriku, Luċija, Renaldu u Marija Karmela. Wara li żżewweġ, Karlu Darmanin u l- familja tiegħu baqgħu jgħixu

fid- dar tal- ġenituri tiegħu fl- Isla. Huwa kien fratell attiv fil- Fratellenza tas- Santissima Trinità fil- Parroċċa ta' Marija

Bambina fl- Isla, u kien jattendi spiss għal- laqgħat li kienu jsiru. Lejn is- sena 1884, madankollu, Karlu, Annetta u t- tfal

tagħhom marru joqogħdu f' dar numru 29, fi Triq Irjali San Ġużepp, il- Ħamrun. Hemm kellu wkoll l- istudju fejn kien

jaħdem. Rikonoxximent importanti għal Karlu Darmanin wasal fl- 1896, meta l- Avukat tal- Kuruna faħħar il- karattru

ġentili u kwiet tiegħu, kif ukoll il- fatt li kulħadd kien jirrispetta lil dan l- istatwarju għall- abiltajiet li kellu u għax kien

ġentlom. Il- mewt ma taħfirha lil ħadd, mart Karlu Darmanin, Annetta, mietet f' Santa Venera fis- 13.30  tat- 23 ta'

Awwissu, 1897, fl- età ta' 64 sena, b' mewta ta' malajr jew minn puplesija jew minn attakk tal- qalb, u ndifnet fil- qabar

privat tal- familja fil- kannierja tal- Knisja Parrokkjali ta' Ħal Għaxaq. Karlu Darmanin miet f' Santa Venera, tard filgħaxija

tas- 26 ta' Novembru 1909, fl- età ta' 84 sena, wara li tah attakk tal- qalb. Karlu hu midfun fiċ- ċimiterju ta' Santa Marija

Addolorata, fil- qabar numru 67 tal- Fratellanza tas- Santissima Trinità tal- Isla. Il- gazzetta Malta tad- 29 ta' Novembru

1909 ħabbret il- mewt ta' dan l- istatwarju rinomat b' dawn il- kelmiet: Giovedi scorso al Ħamrun verso le ore 22.30 rese l'

anima al suo creatore il rinomato artista in plastica e famoso statuario, Signor Carlo Darmanin nella veneranda età di 84

anni. Waqt li Karlu Darmanin kien qed iwettaq biċċa xogħol, waħda wara l- oħra, ix- xena Maltija kienet mimlija daqs

bajda bi statwarji ta' kalibru, xi wħud aljievi ta' Mariano Gerada (1766 - 1823). Fost l- oħrajn, kien hemm Pietru Pawl

Azzopardi (1791 -1875), Anton Busuttil (1822 -1882), Ġużeppi Caruana (1887 -1973), Antonio Chircop (1798 - 1869),

Ġlormu Darmanin (1834 -1879), Salvatore Dimech (1805 - 1887), Vincenzo Dimech (1768 -1831), Xandru Farrugia (1791

- 1871 ), Abram Gatt (1863 - 1944), Salvu Psaila (1798 - 1871 ), Vincenzo Cremona (1851 - 1912) u Ġużeppi Vella (1802

- 1866). Fil- karriera artistika tiegħu, Karlu Darmanin sab rival wieħed biss li kien iħabbatha miegħu. Dan kien l- istatwarju

Vincenzo Cremona, li ħadem ħafna u kważi f' kull belt u f' kull raħal tal- gżejjer Maltin, għandna niltaqgħu ma' statwi tal-

kartapesta maħduma minnu. Ħafna mix- xogħlijiet tiegħu kellhom dawn il- karatteristiċi li jagħmluhom faċli biex wieħed

jagħrafhom. Hemm grazzja kbira fuq il- figuri, kif ukoll espressjoni u poża devota. Id- drapp tal- figuri fih tqassim tajjeb l-

aktar fil- piegi naturali. Fl- istatwi tiegħu, wieħed jara espressjoni fil- wiċċ tassew impressjonanti u moviment fil- persuna

skont il- messaġġ li jkun irid iwassal. Huwa kważi ċert li Darmanin kien jimmudella l- istatwi fuq membri tal- familja tiegħu

stess. Jingħad li n- neputi tal- istatwarju stess kien jgħid li l- Madonna fl- istatwa ta' San Gejtanu tal- Ħamrun kienet

nanntu, jiġifieri l- mara ta' Karlu Darmanin. Min- naħa l- oħra bosta uċuħ tal- anġli li kien jaħdem kienu mmudelati fuq it-

tfal tiegħu stess. Karatteristiċi tipiċi f' dawn l- istatwi huma x- xagħar folt u pjuttost goff, ġeneralment bi troffa fuq quddiem

jew b' ferq fin- nofs, kpiepel tal- għajnejn ħoxnin u ħalq żgħir b' xofftejn imlaħħmin. L- ewwel xogħol ta' Karlu Darmanin

kienet il- vara tad- Duluri tal- Knisja Parrokkjali ta' Santa Marija ta' Ħal Għaxaq. Din saret fl- 1851. B' xorti tajba, il- Knisja

Parrokkjali ta' Ħal Qormi għadha tgħożż statwa tal- Madonna tar- Rużarju li Karlu Darmanin ħadem disa' snin wara fl-

1860. Statwa oħra bikrija ta' Karlu Darmanin ġiet ikkummissjonata lill- istatwarju f' Settembru 1862 mill- Fratellanza tal-

Madonna taċ- ċintura fil- knisja tal- Agostinjani tal- Belt Valletta. Jingħad li l- kartapesta daħħalha f' Malta l- iskultur Sqalli

Saverio Laferla bejn l- 1737 u 1742 meta ħadem sett vari proċessjonali għall- knisja tal- Patrijiet Franġiskani Minuri tal-

Belt Valletta. Iżda dan ma jfissirx li ma kienx hawn xogħlijiet tal- kartapesta f' Malta qabel il- bidu tas- seklu tmintax. Fil-

Knisja Matriċi ta' Għawdex (il- Knisja Katidrali tal- lum) jissemmew żewġ statwi tal- kartapesta li kienu fuq l- artal tal-

Kurċifiss fl- 1700. L- arti tal- kartapesta kellha tieħu spinta qawwija fis- seklu dsatax partikolarment mill- Ingliżi ta' żmien ir-

Reġina Vittorja li għarfu jsawru biha għamara, dekorazzjoni arkitettonika u saħansitra djar. Tabilħaqq din kienet industrija

b' saħħitha b' numru ta' kumpaniji jispeċjalizzaw fix- xogħol tal- kartapesta u b' kull wieħed bit- teknika tiegħu. Mhux

magħruf minn fejn Karlu Darmanin tgħallem it- teknika tal- kartapesta iżda żgur li t- teknika kienet reġgħet sabet

popolarità kbira għalkemm f' Malta jidher li l- istatwi tal- kartapesta baqgħu jinħadmu. L- ewwel ħaġa li Karlu Darmanin

kien jagħmel kienet li jaħdem il- mudell tal- istatwa li kellu jagħmel. Dan kien isir bit- tafal imlibbes iċ- ċarruta, jiżbgħu u

jippreżentah biex jara r- reazzjoni tan- nies. Jekk ikun hemm bżonn xi tibdiliet, hu kien jagħmilhom, iżda jekk ikun hemm

bżonn ta' tibdil kbir, kien jagħmel abbozz jew mudell ieħor. Jekk il- mudell ikun aċċettat, it- tieni pass kien ikun il- pedata

tal- injam li fuqha kellha toqgħod l- istatwa. Għal kull figura li jkollha l-istatwa jkun hemm seratizz. Bħal statwarji oħra,

Karlu Darmanin kellu wkoll kollezzjoni ta' forom tal- ġibs tal- korp, dirgħajn, idejn u saqajn u xi rjus differenti. Dawn kienu

jintużaw skont il- bżonn. Tajjeb jingħad li r- ras kienet tkun maqsuma fi tnejn, il- parti tal- wiċċ u r- ras minn wara. Għal dak

li hu l- wiċċ, kien ikun hemm spazju għall- għajnejn. Dawn kienu jitwaħħlu minn ġewwa. Il- partijiet tal- figura kienu

jinħadmu biċċa biċċa. Wara li kollox jinxef kienet tkun iffurmata l- figura kollha fuq is- seratizz. Hawn l- istatwarju jagħtiha

l- qagħda li jrid hu, dejjem skont l- abbozz jew il- mudell. Minn dan il- mument tibda l- aktar fażi delikata. L- artist jibda

jlibbes il- figura tiegħu bi drapp oħxon imxarrab fil- kolla, jifforma l- pjiegi u kull sura oħra li jrid jagħtihom, bħal titjira fil-

libsa jew fil- mant. Meta jinxef kollox, u biex isaħħaħ id- drapp, l- istatwarju jagħti passati oħra ta' kolla u ġibs. Dawn isiru

fuq il- figura kollha, inkluż passati ta' kolla u ġibs fuq il- wiċċ, l- idejn u s- saqajn. Dan ix- xogħol jibqa' sejjer sakemm l-

artist jidhirlu li kollox ikun issoda biżżejjed. Peress li d- drapp fil- kolla u ġibs ikun wieħed magħmul ta' fuq fuq, ikun

jeħtieġ l- irfinar. Dan isir permezz tas- sand paper u jibqa' sejjer sakemm kollox isir qisu ħġieġ. Wara, il- figura tiġi

mogħtija l- bjankett u għalhekk tkun lesta għall- kulur. Din hi l- arti u s- sengħa li biha ħadem Karlu Darmanin. Ix- xogħlijiet

ta' Karlu Darmanin jistgħu jinqasmu f' erbgħa: statwi titulari, statwi għall- purċissjoni, vari tal- passjoni u figuri għat- tiżjin

tat- toroq u msieraħ. Il- Maltin, sew il- kleru u sew il- poplu, bdew jindunaw bl- importanza ta' xbihat u statwi fil- knejjes u

waqt il- purċissjoni. Għalhekk, bilmod il- mod, kull parroċċa f' Malta u f' Għawdex bdiet iddaħħal dawn l- istatwi. Sakemm

Karlu Darmanin beda jaħdem, ħafna mill- parroċċi kienu diġà fornuti b' għadd ta' statwi titulari. Minkejja dan, hu ħadem

diversi statwi titulari, ta' min isemmi l-vara ta' Santa Margerita (Ta' Sannat) - 1863, il- vara tas- Salvatur (Hal Lija) - 1864, il- 
vara ta' San Leonardu (Hal Kirkop) - 1877, il- vara ta' San Gejtanu (Hamrun) - 1893, il- vara ta' San Giljan (San Giljan) -

1893 u l- vara tad- Duluri (San Pawl il- Bahar) - 1904. Karlu Darmanin kien statwarju tassew prolifiku u kieku wieħed kellu

jsemmi l- istatwi kollha li ħarġu minn idejh, ma jispiċċa qatt! Fost xi statwi ohra li johorgu processjonalment naraw li fil-

Knisja Parrokkjali ta' San Ġorġ ta' Ħal Qormi nsibu l- istatwa tal- Madonna tar- Rużarju u l- istatwa tal- Immakulata

Kunċizzjoni. Fl- istess knisja hemm l- istatwa ta' Santa Konsolata li saret fl- 1863 u tinkludi l- għadam ta' din il- qaddisa. 

Għal din il- knisja parrokkjali Karlu Darmanin ħadem ukoll l- Anġlu tal- Blandun. Fil- Knisja Parrokkjali ta' Marija

Annunzjata hemm statwa oħra ta' Karlu Darmanin. Din hi l- istatwa tal- Immakulata Kunċizzjoni. Din l- istatwa, li ssawret fl-

1870, għandha għeruq fit- tradizzjoni Tarxiniża. Biċċa xogħol oħra ta' Karlu Darmanin li nsibu f' din il- knisja hija l- istatwa

ta' San Alwiġi li saret qrib is- sena 1868. Il- Knisja ta' Santa Venera għandha waħda mill- istatwi ta' San Ġużepp

magħmula minn Karlu Darmanin. Din l- istatwa tinżamm fil- knisja l- qadima u saret fl- 1890 meta Karlu Darmanin kien

qed joqrob lejn it- tmiem tal- karriera tiegħu. Il- lokalità tal- Qrendi tgawdi wieħed mix- xogħlijiet ewlenin ta' Karlu

Darmanin. Din hi l-istatwa tal- Madonna ta' Lourdes li saret fl- 1878. Din l- istatwa għandha l- karatteristiċi kollha tax-

xogħlijiet ta' dan l- istatwarju. Wieħed jista' jsemmi l- grazzja fil- wiċċ, il- figura tal- Madonna f' poża devota u taqsim

tajjeb tal- piegi fil- ħwejjeġ tal- figura Marjana. Għal din il- knisja Karlu Darmanin ħadem ukoll l- istatwa tal- Madonna taċ-

ċintura. F' Haż- Żabbar insibu l- istatwa ta' San Mikiel li kienet saret wara talba mill- membri tal- Fratellanza ta' San

Mikiel. L- istatwa kienet lesta fl- 1886. L- istatwa ta' San Mikiel hi statwa tradizzjonali b' moviment tassew sabiħ u qawwi.

Il- pożizzjoni tal- ġwienaħ u l- qagħda tas- sieq juruk li San Mikiel kien għadu kemm wasal. Dan il- moviment joħroġ

sewwa mill- pożizzjoni tal- idejn u mir- riħ li jinsab fid- dublett. Il- figura tax- xitan, li jinsab imbeżża' għall- aħħar, hi umana

mill -aktar. Din hi waħda mill- isbaħ statwi ta' San Mikiel li hawn fil- gżejjer Maltin. Karlu Darmanin ħadem ukoll xi statwi

tal- Madonna tar- Rużarju u żewġ statwi tal- Madonna tad- Duttrina. Minbarra dik ta' Santa Venera, hu ħadem tliet statwi

ohra ta' San Ġużepp. Fil- Knisja Parrokkjali ta' Sant' Elena f' Birkirkara nsibu l- istatwa tal- Madonna tad- Duttrina, li kienet

ġiet ikkummissjonata lil Karlu Darmanin mill- Fratellanza tad- Duttrina fl- 1870 u l- istatwa oriġinali tal- Erwieħ li Karlu

ħadem fl- 1906. Jekk ser nitkellmu fuq il- vari tal- passjoni, l- ewwel vara li ħadem Karlu Darmanin kienet dik tad- Duluri

għal Ħal Għaxaq. Mill- ewwel vara sal- aħħar waħda hu rnexxielu jagħmel numru impressjonanti. Fl- 1866, għamel il- vara

tal- Ort u l- Marbut għall- Mosta. Tliet snin wara ħadem ir- Redentur u l- Vara l- Kbira, waqt li fl- 1895 l- Ecce Homo u l-

Veronika. L- aktar waħda importanti minn dawn kienet dik tal- Veronika. Din il- vara ma kellhiex biss il- figura tal- Veronika

għaliex ma ġenbha hu żied il- figura ta' tifla ċkejkna. Fit- tieni nofs tas- seklu dsatax, Karlu Darmanin ħadem il- figura ta'

Kristu marbut mal- kolonna u l- Veronika għall- Kolleġġjata tal- Isla. Il- vara tal- Kruċifissjoni ta' Ġesu hija l- aktar

importanti f' kull purċissjoni tal- Ġimgħa l-Kbira. F' dik tal- Isla, il- Kurċifiss u San Ġwann jiffurmaw parti mis- sett l- antik

tal- purċissjoni u allura għandhom madwar mitejn u sebgħin sena. L- istatwi tal- Madonna u tal- Madalena huma xogħol

Karlu Darmanin u meta għamilhom, għamel it- tqassim preżenti ta' dan il- grupp. F' Bormla nsibu tliet vari - l- Ort,

il- Madonna tad- Duluri u l- figuri tal- Madonna, San Ġwann u l- Madalena fil- grupp tal- Vara l- Kbira. Fl- 1878 Karlu

Darmanin għamel il- vara ta' Kristu fl- Ort għall- Knisja Parrokkjali ta' Bormla. Din il- vara hi kkunsidrata bħala l- aqwa

xogħol tiegħu. Barra li hi statwa ta' ġmiel estetiku, wieħed ta' min jieħu nota tal- bilanċ li hemm fil- kompożizzjoni tagħha,

kif ukoll tax- xogħol sabiħ ta' anatomija b' mod speċjali idejn Kristu. Dawn il- kwalitajiet artistiċi jingħaqdu mal- ħila

artistika tal- ilbies li bihom huma mlibbsa l- figuri ta' din il- vara. Fl- 1889, Darmanin ħadem għal din il- lokalità l- figura tal-

Veronika u fl- 1903 sawwar il- Bewsa ta' Ġuda. Hu ħadem ukoll żewġ figuri tal- Vara l- Kbira, jiġifieri l- Madonna u San

Ġwann. Hu probabbli li l- vara tal- Ort hi tiegħu wkoll, għalkemm xi wħud jgħidu li saret minn Vincenzo Cremona. Minn

dawn il- vari Qriema waħda ċertament ħaqqha attenzjoni speċjali. Din hi l- vara ta' Ġuda li saret fl- 1903. Fis- sittinijiet u s-

sebgħinijiet tas- seklu għoxrin, kien hemm tliet movimenti fl- iżviluppi tal- vari tal- passjoni. Wieħed minn dawn kien li tkun

ikkupjata l- vara ta' Ġuda li Karlu Darmanin kien għamel għall- purċissjoni ta' Hal Qormi. Sa dawk iż- żminijiet, filwaqt li

kull purċissjoni f' Malta u Għawdex kellha sett ta' tmien vari, Hal Qormi biss kellu sett ta' disa' vari tal- passjoni. Għaż-

Żejtun, Karlu Darmanin għamel ir- Redentur waqt li għall- Belt Valletta hemm il- possibbiltà li r- Redentur hu xogħlu. Iżda

fiċ- ċert, l- anġli tal- Monument fil- purċissjoni li tinħareġ mill- Knisja ta' Sidtna Marija ta' Ġesu fil- Belt Valletta, huma

tiegħu. Għal Hal Luqa hu ħadem l- erba' anġli tal-Monument (1884) waqt li għar- Rabat ta' Malta għamel il- Veronika

(1880), id- Duluri (1863) u l- Vara l- Kbira (1880). Meta ser nigu ghat- tizjin ta' statwi fit- toroq ghal- festi taghna, biex

wieħed jifhem l- użu ta' dawn l- istatwi, li kienu jsiru wkoll mill- kartapesta iżda mhux għal xi purċissjoni, wieħed jeħtieġ

jifhem l- iżviluppi li seħħew fil- festi tal- ibliet u irħula tagħna. Il- ħajja Maltija kienet iddur madwar il- knisja parrokkjali tal-

belt u tar- raħal. Il- ħajja kienet ix- xogħol, il- familja u l- ftit divertiment kien isir taħt l- umbrella tal- knisja, bħal xi serata fis-

sala tal- kappillan. Kien hemm ukoll il- każini li żiedu l- importanza tal- festi. F 'xi rħula bdew jiżviluppaw żewġ festi,

waħda titulari u oħra sekondarja. L- idea ta' żewġ festi ġabet magħha mezzi biex il- festi jkunu aktar pompużi. Filwaqt li l-

knejjes saru ġenna tal- arti, imżejna b' tapizzeriji, fided u ornamenti oħra, it- toroq bdew jiżżejnu wkoll. Fost dan it-tiżjin 

bdew jidhru, mal- ġenb tat- triq, statwi tal- kartapesta. Dawn kienu ta' żewġ tipi, statwi sempliċi u oħrajn aktar komplessi.

Dawn l- istatwi kienu juru qaddisin, nies imsemmija fil- Bibbja, anġli, membri tal- kleru u persunaġġi storiċi. Dawn kollha,

f' xi żmien, saru minn Karlu Darmanin. Karlu Darmanin ħadem persunaġġi meħudin mit- Testment il- Qadim. Biex nagħti

xi eżemplji, għall- Isla, ħadem l- istatwi ta' Abram, Mose, David, Isaija, Ġeremija, Eżekjel, Danjel, Għamos, Ġona,

Għabdija u Mikea. Hadem ukoll l- istatwi ta' Debora, Ester, Abigael, Ġagħel, l- erba' eroini mill- Antik Testment. Għal Hal

Tarxien, Karlu Darmanin jingħad li ħadem grupp li jirrappreżenta t- Tieġ tal- Madonna. Iżda skont analiżi stilistika li

għamel l- artist Tarxiniż Renzo Gauci, din l- istatwa nħadmet minn Karmenu Mallia (1880 -1931) li kien alliev partikolari ta'

Darmanin u li baqa' jaħdem l- istatwi fuq it- tradizzjoni u l- istil tal- imgħallem tiegħu stess. Minkejja dan, u bi probabbiltà

kbira, Mallia ħadem din l- istatwa fuq abbozz li kien lesta Darmanin innifsu li ma laħaqx irrealizza f'ħajtu. F' din l- istatwa

naraw lill- Madonna u San Ġużepp flimkien ma' qassis fit- tempju. Il- pożizzjoni tal- Madonna u San Ġużepp kif ukoll il-

poża tagħhom u l- moviment tal- figuri jagħmlu dan il- grupp wieħed mill- aqwa mfassal minn Karlu Darmanin. Għal Ħal

Lija hu ħadem tliet figuri tal- appostli Pietru, Ġwanni u Ġakbu. Meta l- istatwa titulari toħroġ mill- knisja jkun fiha għaxqa

tara s- Salvatur flimkien ma' Mose u Elija mdawrin ma' dawn it- tliet figuri li, għal ftit mumenti, jidħlu fil -kumplessità

tal- istatwa u jitwaħħlu magħha. Iżda l- aktar ħaġa li tispikka huma x- xogħlijiet li għamel għall- festa ta' Sant' Elena ta'

Birkirkara. Għal din il- festa hu ħadem figuri storiċi fil- ħajja tal- qaddisa, fosthom tal- imperatur Kostantinu, iben Sant'

Elena. Fil- jiem tal- festa ta' Sant' Elena, wieħed jara armati l- istatwi ta' San Makarju u tal- Papa Urbanu VIII flimkien ma   

l- istatwa allegorika ta' Ruma flimkien ma' anġlu u dik li tirrappreżenta l- virtu tal- Fidi flimkien ma' anġlu, ilkoll xogħol

Karlu Darmanin. Xogħol ieħor tassew sabiħ li kien għamel Darmanin kienet l- istatwa magħrufa bħala 'ta' Luteru' li kienet

tifforma parti mill- armar li jżejjen it- toroq tal- Ħamrun fil- jiem tal- festa ta' San Gejtanu. Din l- istatwa kienet turi r- rebħa

ta' San Gejtanu fuq l- ereżija Luterana, rappreżentata minn speċi ta' xitan qiegħed jaqa' mal- art b' sabta. Fl- 1884,

Darmanin ħadem l- istatwa ta' kobor ta' tmien piedi ta' Ġuditta b' ras Oloferne f' idejha li kienet tifforma parti mill -armar

tat- toroq fin- Naxxar għall- festa tal- Bambina. Is- sensiela tal- figuri ta' anġli u qaddisin li għamel Karlu Darmanin għall-

festa ta' San Duminku tal- Belt Valletta hi wkoll fost l- aħjar li għamel. Għall- Belt Valletta, hu ħoloq sensiela oħra ta' figuri

ta' anġli li saru għall- festa ta' San Pawl, filwaqt li għall- festa tal- Madonna tal- Karmnu saru tliet papiet - Telesforo, martri,

Dijonisju u Ljun XIII u sett ta' erba' statwi ta' isqfijiet Karmelitani fost l- oħrajn. Fost figuri partikulari ta' anġli li ħadem Karlu

Darmanin, xieraq li jissemmew l- Anġlu tal- Banda L- Unjoni, li sar fl- 1883, u li jintrama biswit iz- zuntier tal- Knisja

Parrokkjali ta' Ħal Luqa fil- jiem tal- festa titulari ta' Sant' Andrija u l- anġlu bis- sejf u l- fjamma li jifforma parti mill- armar

ta' barra fil- festa tal- Lunzjata f' Hal Tarxien. Dan tal- aħħar hu magħruf bħala 'l- Anġlu tal- Ereżija' għaliex hu simbolu tal-

qerda tal- ereżija ta' Nestorju, Patrijarka ta' Kostantinopli (illum Istanbul) li kien ċaħad il- maternità divina tal- Madonna.

Din kienet ġiet ikkundannata mill- Konċilju ta' Efesu fis- sena 431. Karlu Darmanin ħoloq ukoll figuri ta' Papiet. Dawn saru

sew għall- Gudja u sew għal Hal Kirkop. Għall- Birgu, Karlu Darmanin ħadem l- istatwi ta' San Orenzio, San Agostino u

San Appollitu flimkien mal- istatwi tat- tliet leviti u djakni San Stiefnu, San Vinċenz u San Filippu. Karlu sawwar ukoll il-

figura tal- Papa Urbanu II. Darmanin ħadem ukoll figuri meħudin mill- istorja ta' Malta. Fost dawn insibu l- Gran Mastru

Cottoner għal Bormla u Pinto għal Hal Qormi. Għall- Isla, belt twelidu, Karlu Darmanin ħadem il- figura allegorika ta' Malta

trijonfanti fuq erba' Torok skjavi li, għall- bidu, kienet tintrama fil- parti ta' fuq ta' Triq il- Vitorja, jiġifieri qrib il- Knisja ta'

Sidtna Marija Porto Salvo. L- erba' Torok iġorru skudi b' armi ta' Gran Mastri b' rabta mal- Isla: D' Homedes, De La

Sengle, De Valette u Cottoner. Malta Rebbieħa mhux iġġorr fl~ bandiera Maltija, imma dik tar- Reliġjon, jiġifieri, tal-

kavallieri ta' Malta li ħakmu fuq il- gżira għal kważi 270 sena. Għal Hal Luqa kienet ordnata statwa ta' Malta Gwerriera

mill- membri tas- Società Filarmonica San Andrea sabiex tintrama fil- jiem tal- festa ta' Sant' Andrija u kienet lesta fl- 1886.

Il- memorja ta' Karlu Darmanin ma' tistax tmut. Jeħtieġ li tibqa' ħajja u mhux fi żmien il- festi biss. Dan għaliex bla dubju

ta' xejn, huwa kien kontributur ewlieni fl- istorja tal-arti f' pajjiżna fejn għandha x' taqsam l- iskultura. Xieraq għalhekk li

dan l- iben denn tal- Belt Invicta, jibqa' mfakkar u mfaħħar mhux biss għal tjubitu, iżda wkoll bħala missier eżemplari,

marmista ta' ħila, u statwarju ta' kalibru għoli.

L- informazzjoni rigward Carlo Darmanin mehudha mis- sit: Um.edu.mt.
. 
 

ANTONIO CATANIA

(1828 - 1904)

Fost il- hafna artisti Rabtin-Pawlini Ii nsibu fis- seklu l- iehor u Ii kkontribwew b' xoghlhom u b' hidmithom, insibu lill-imghallem Antonio Catania, bin il- mastru Francesco Catania. Mill- familja Catania, barra dawn it- tnejn, nafu xi ftit ukoll fuq Dun Frangisk Catania - sacerdot fil-parrocca u Salvatore Catania, attiv ghal hajtu kollha fl- Arcikonfraternita' tas-Santissimu Sagrament. Fosthom kollha l-aktar Ii sinonimu mal- Kolleggjata ta' San Pawl, insibu lin- nutar Francesco Catania Ii jigi ezattament bin Antonio Catania. Twieled fit- 3 ta' Frar tal- 1828 minn Francesco u Caterina nee' Seguna. Trabba f' ambjent nisrani u l- ewwel edukazzjoni tieghu hadha fil- Belt Valletta, fejn kienu ftit skejjel f' dawk iz-

Antonio Catania_edited.jpg

Din ix- xbieha li qed naraw hawnhekk (Fuq), hija xoghol l- istatwarju Rabti Antonio Catania. Din l-

istatwa tal- Konti Ruggieru hadimha wara li l- banda (li ggib l- istess isem), twaqqfet fis- sena

1869.  L- irjus taz- ziemel u tal- Konti huma skolpiti fl- injam mill- istess Catania filwaqt Ii l-

kumplament hu tal-kartapesta'. Dan ir- ritratt mehud mill- pagna ta' Facebook:

Kumitat Festi Esterni Corpus Domini u San Pawl.

zminijiet. lzzewweg Iil Marianna Xuereb u miz- zwieg taghhom kellhom 3 itfal. Tghammed l- ghada gewwa l- Proto-Parrocca. lzzewweg nhar it- 13 ta' Lulju 1869 fl -eta' ta' 41 sena. Huwa miet fid- 19 ta' Gunju 1904 fl- ghomor ta' 76 sena fid- dar tieghu "Via Nuova" (faccata tal- bieb taz- zuntier, kantuniera ma' Triq Guzmana Navarra). Huwa gie midfun fl- 20 ta' Gunju fil- kappellun ta' San Stiefnu, qabar Numru 4 Ii kien l- qabar tal- familja Catania. L- ewwel hajra u taghlim fl-iskultura Antonio hadhom minghand missieru Ii kien ukoll skultur. L- akbar u l- unika xoghol estern Ii nafu Ii hadem missieru Francesco hu I- Ark Trijonfali ta' qabel dan Ii hemm illum, Ii nhadem minn mastru Francesco Spiteri fl- 1871. Jista jkun Ii mastru Antonio Catania ddisinja I- ark ta' llum ghalkemm s' issa ma nafux fic- cert. Li hu zgur hu Ii I- ark ta' llum inhadem fl- injam minn Francesco Spiteri kif jidher fil- firma tal- kont. L- ark Ii fuqu qed nttkellmu u Ii missier Antonio, cioe' mastru Francesco hadem, jissemma' fl- 'Osservatore Maltese' tal- 1844. Il- gazzetta tghidilna Ii 'nelle vicinanze della chiesa innalzavarsi un grande Arco illuminato da ambe le parti, disegnato dal maestro Giuseppe Spiteri, eseguito da maestro Francesco Catania, e dipinto da maestro Felic Bonello'. Dan jurina Ii fl- antik kienet l- uzanza popolari fil- festi Maltin Ii jintramaw arki trijonfali. Kienu ukoll jintramaw arki zghar bhal dak Ii jintrama illum fejn il- kullegg (Ii qieghed fejn il- pjazza, in- naha tal- plancier) u dak Ii jintrama fi Strada Vittoria. F' dawk iz- zminijiet fejn il- knisja ta' San Katald kien jintrama' ark u iehor fit- tarf ta' triq il- Vittorja. F' referenza antika ta' arki trijonfali fir- Rabat insibu kontijiet tal- 1821 biex jinxtelghu l- lampi biz- zejt (lampi di cristallo). F' din in- nota fuq l- isfond familjari wiehed irid jghid Ii l- gheruq tal- familja Catania huma fondi tant Ii missier Anton, Mro Frangisk kien prokuratur ma' Paolo Galea bejn l- 1832 u l- 1842 u rettur bejn l- 1842 u l- 1846, l- 1849 u l- 1851, l- 1857 u l- 1860, l- 1864 u l- 1867. Salvatore kien rettur bejn l- 1870 u l- 1874 kif ukoll bejn l- 1880 u l- 1882 filwaqt Ii ghal bqija ta' hajtu meta ma kienx jokkupa din il- kariga kien jokkupa l- kariga ta' depozitarju (bhal kaxxier ta' llum) tal- istess Arcikonfraternita' tas- Sagrament filwaqt Ii Mro. Antonio kien prokuratur ma Francesco Dei Conti Manduca, bejn l- 1860 u l- 1862 u rettur bejn l- 1862 u l- 1864. Dettall helu Ii jehodna meta Antonio kien tifel hu l- fatt Ii huwa kien Ii hawwel is- sigar tac- cipress Ii hemm illum madwar l- gholja ta' San Pawl jippriedka (maghruf fost hafna bhala San Pawl taz- zurzieha taz- zuntier). Aktar qabel dawn gew mxettla minn Salvatore, missier il-mejjet Dun Frangisk Catania. Meta Anton ra Ii kibru sew, huwa hadhom mid- dar tal- genituri u hawwilhom fiz- zuntier. Dawn is- sigar issa ghandhom il' fuq minn mitt sena. Wara Ii l- ewwel farmazzjoni hadha mingliand missieru Ii kif diga' semmejt kien skultur u mastrudaxxa ta' hila, Anton mar jistudja l- iskultura f' Ruma. Il- Kanonku Dun Gwann Azzopardi, Kuratur tal- Muzew Wignacourt u l- Muzew tal- Kattidral u r- ricerkatur ewlieni tal- istorja tal-Knisja Proto-Parrokkjali tar-Rabat, semma' l- hbiberija Ii kienet tezisti bejn Patri Bonelli u Mastru Anton Catania. Sfortunatament, il- korrispondenza twila Ii kienet ghaddiet bejn Patri Bonelli u Anton, Ii Dun Gwann kellu x- xorti jezamina, tidher Ii ntilfet. Din il-korrispondenza bdiet wara Ii Anton gie lura minn Ruma. Baqa' biss kkonservat il- ktieb fost kollezzjoni ta' kotba  Ii halla b' wirt Iill- kolleggjata ibnu n- nutar Francesco Catania, ktieb miktub minn dan il- Patri Bonelli u mibghut b'              dedika Iil Anton. lnfatti fuq il- ktieb mahrug fl- 1879 issib il- kliem bil- pinna minn Bonelli, 'Omaggio P. Bonelli al Sig. Antonio Catania'. Dan il- ktieb huwa 'Memorie Storiche della Basilica Costantiniana dei SS. XII Apostoli di Roma' u jitkellem fuq 'i nuovi restauri'. Patri Bonelli Ii twieled u kien mir- Rabat kien joqghod Ruma fil- Kunvent tal- 'Chiesa dei Dodici Appostoli' fejn hu kien il- prokuratur generali u Ii skava l- igsma ta' San Filep u San Gakbu. Huwa kien jakkomoda Iil dawk il- Maltin Ii kienu jkunu jistudjaw Ruma, biex hekk joffrilhom akkomodazzjoni rhisa filwaqt Ii jtihom il- pariri u l-inkoraggiment mehtieg. Fost dawn il- Maltin Ii akkomoda insibu lil l- istess Antonio Catania u aktar tard Iil Lazzaro Pisani. Forsi aktar minn triq Ii dan l- istudjuz Rabti ghandu fir- Rabat, jixraqlu studju aktar profond biex il- poplu Rabti u Malti japprezza Iil nies Ii ghamlulu unur barra minn pajjizu. Bizzejjed forsi nsemmu Ii l- istudjuz Patri Gia. Antonio Bonelli (1819 - 1882), patri frangiskan tal- Minuri Konventwali ghex fil- kunvent tar- Rabat Malta fejn hu dahal bhala novizz u wara mar Catania, Assisi u Ruma. Huwa gie mahtur gwardjan, reggent tal- istudji, prokuratur generali u ghal xi zmien ghamilha ta' general tal- Ordni tal- Frangiskani Konventwali. lppriedka diversi drabi fil- kappella Sistina quddiem il- Papiet Gregorio XVI u Pio IX kif ukoll fi bliet ohra tal- ltalja. L- Altar Maggur l- antik tal- festa ta' Corpus Domini ta' San Pawl tar- Rabat huwa xoghol ta' Mastru Anton Catania. L- Altar jikkonsisti fil- gilandra, gandilabri, armi u emblemi, zewg angli, l- ventartal u t- tuzell: kollu xoghol bi skultura fl- injam. Minn dan kollu baqa' jintrama' biss it- tuzell maestuz. Il- gilandra qedha fil-mahzen tas- sagrament u tintuza ghal- festi liturgici bhal Milied, l- istess il- gandilabri Ii tnehhewlhom il- kornukopji biex gew kandlieri normali u llum il- prima u s- sekonda jintramaw fil- festa ta' San Pawl, t- terza fl- artal ta' San Stiefnu filwaqt Ii l- kwarta tinrama' quddiem l- istatwa ta' San Pawl meta jkun fin- nicca. Minn dawn is- sitt bicciet, tlieta minnhom (ir-raggiera, it- tuzell u l- emblemi nafu fiz- zgur Ii huma tal- imsemmi Catania, l- ohrajn, cioe' l- gilandra, l- gandilabri (Ii illum gew trasformati f' kandlieri), l- ventartal u l- angli ghadu ma nstabx dokument Ii juri fic- cert Ii kienu ta' Catania. Il-probabilita hija Ii jekk ma hemmx tracca fil- kontijiet 'Libra d'esito dell Arciconfraternita' SSmo Sagramento' allura jew thallas b' ircevuta separata, jew rregalhom b' xejn u hadimhom wara u apparti mix- xoghol tieghu. L- unika hlas Ii rcieva kien ta' 60 skud tal- Medaljun, l- armi u xoghol iehor fl- injam Ii hadem ghal- altar maggur l- antik u Ii ritratt tieghu qed jidher f' dan l- artiklu. B' kollox qamu 300 skud. Dokument Ii juri fic- cert Ii t- tuzell hu tieghu hu d- disinn originali Ii gie pprezentat mir- rettur tal- Arcikonfraternita' del Conti Manduca lill- kummissjoni tal- arti Sagra tal- Kurja. Ma Mastru Anton hadem il- mastrudaxxa Francesco Spiteri (Ii hadem I- Ark Trijonfali tal- lum) u l- induratur Gann Busuttil. lnteressanti l- kumment ta' taht il- pjanta Ii Mro Anton ghamel u Ii fuqha Profs Galizia ghamel dan il- famuz kumment Ii s' issa ftit ghadu gie apprezzat. Dan il- kumment jaqra' hekk: 'Quando ii signore Francesco dei Conti Manduca ha chiesto la mia opinione intosso a questo disegno di un baldacchino (colgamente appellate 'Tozell') concepito dall' artista Sig. Antonio Catania del Rabbato della Notabile, non posse far ameno di non arcomiase ii concetto ed ii buon gusto dello stesso: La varieta' nell assieme del medesimo ed'eleganza degli ornati promettono che ii baldacchino niesce di grande effetto: ed ore mai l'esecuzione venisse affioatta alle penitissime mani dallo scultore suddetto sono certo che ii disegno, messo in opera incontesa senza dubbio l'Approvazzione degli lntelligenti! Valletta, 29 Novembre 1876, Prof. Galizia. U dak il- kumment zgur Ii kien profetiku ghaliex sal- lum nistghu nammiraw ix- xogliol fin u ezatt Ii fih dan it- tuzell. Huwa wiehed mill- isbah tuzelli Ii hawn f' dawn il- gzejjer. Jixbhuh imma saru warajh insibu it- tuzell tal- festa taz- Zejtun, ta' Hal Balzan u tal-Furjana. Huwa tant bilancjat, Ii m' ghandux bzonn ventijiet. ld- disinn ta' dan it- tuzell kien ghal bejgh fl- irkant u l- pittur Toussaint Busuttil xtrah u rregalah Iil Kapitlu tal- Proto Parrotta. Konsegwentament illum dan jinsab esebit fl- istess muzew tal- parrotta, Wignacourt Museum. Li dan ir- rappurtagg u kritika kostruttiva inkitbu minn kritiku tal- arti mkisser fis- suggett m' hemmx l- icken dubbju dwaru. Il- fatt Ii uza kliem tekniku, deskrizzjoni dettaljata u ezatta, Taljan tajjeb kif ukoll il- fatt Ii l- maggoranza l- kbira tal- poplu ma kienux la jafu jiktbu u lanqas jaqraw jaghtina aktar x' nifhmu Ii l- kritiku verament kien kritiku tal- arti Ii apprezza l- valur gholi ta' xoghol sabih kollu fl- injam Ii Mastru Antonio Catania kien spicca. Filwaqt Ii ahna nafu zgur fuq ir- raggiera Ii l- gazzetta turi car Ii hija tieghu u Ii ahna nafu bid- dokumenti fuq it-tuzell u l- emblemi, l- gazzetta tixhed bhal dubbju fuq il- gandilabri u l- gilandra. Ghalkemm la tichad u anqas tikkonferma Ii huma tieghu ghalkemm s' issa dejjem gew attribwiti lilu. Il- gazzetta tghid il- folla Maltija Ii telghet bhas-soltu r- Rabat ghall- ikbar festa mhux biss fir- Rabat imma 'in tutta Malta'. Il- folla ammirat din l- opra Ii qisha kienet 'di alcun artista del cinquecento'. Il- gazzetta tghid Ii come negli intagli e nella doratura, di una sola persona, cioe' dei giovane Signor Antonio Catania della Notabile, gia' noto per altri sempre belli lavori di tal genere!'  Dan ifisser Ii kien ga hadem xoghlijiet sbieh u t' arti ohrajn Ii peress Ii dan hu l- ewwel studju fuqu ma ghandniex nafu Ii huma ghaliex zgur Ii hadem xoghlijiet barra r- Rabat fi kneijes, djar u palazzi. Fost ix- xoghlijiet Ii Mastru Anton hadem, hemm l- iskultura tat-tuzell ta' kuljum. Din thallas taghha b' 6 skudi filwaqt Ii l- induratur Giovanni Busuttil thallas 21 skud u 16 tari. Ghal Kattidral Metropolitan tal- lmdina, Catania hadem 4 relikwarji Ii tnejn minnhom gew esposti fil- wirja Ii saret din is- sena fl-istess muzew. lnsibu Ii fit- 28 ta' Marzu 1854 il- kapitlu tal- Katidral hallas 42 skud u 6 tari Iil iskultur A. Catania tax- xognol tar- relikwarji tal- ebbanu. ld- decizjoni biex isiru dawn ir- relikwarji ttiehdet fl- 1854 tant Ii fit- 28 ta' Marzu tal- istess xahar ircieva l- hlas. Ghal- kappella ta' Sant' Agata, Mastru A. Catania hadem il- ventartal u Ii kopja tal- kont tinsab fil- Muzew tal- istess kappella. Kien qam 22 lira u zzanzan fit- 2 ta' Frar 1894 kif rappurtat fil- 'The Malta Chronicle' fejn insibu Ii "this year a beautiful altar front of the 15th century style will be among other things presented by the Most Noble Baron of Budak, the procurator of the said church", (The Malta Standard 2/2/1894). Dan il- ventartal fih hames figuri fin-nofs, il- martirju ta' Sant' Agata - imdawra mill- Manigoldi u fil- gnub, Santa Venera u Santa Lucija, San Publiju u San Katald. Din is- sena fid- 29 ta' Jannar ghalaq mitt sena it- tabernaklu Ii sar fl- 1895 Ii kif wiehed jista jara izzanzan sena ezatt wara Ii zzanzan il- ventartal. Ghalkemm hu attribwit lill- Mastru Catania, s' issa ghadu ma nstabx il- kont u l- ircevuta bil- firma tieghu bhal dak Ii hemm fil- ventartal. Dan it- tabernaklu ghandu forma ta' torri tad- deheb - xoghol fl- injam indurat u ta' forma mhux komuni. Fost ix- xoghlijiet sbieh Ii ghadna ngawdu u Ii kienu saru fis- seklu l- iehor insibu l-istatwa tal- Konti Ruggieru Ii saret wara Ii twaqqfet il- banda Konti Ruggieru fl- 1869, il- banda Ii ddoqq ghal dawn il- festi Pawlini ta' Corpus Domini u San Pawl. L- irjus taz- ziemel u tal- Konti huma skolpiti fl- injam mill- istess Catania filwaqt Ii l-kumplament hu tal- kartapesta' u sar mid- dilettanti Rabtin-Pawlini tant il- gwida tal- istess Catania. Din l- istatwa Ii titwassal bil- marc nhar il- gimgha tal- festa ta' San Pawl tintrama' bhas- soltu fuq il- palk (forma ta' monument) tal-Pjazza, ezattament mal- genb tal- knisja Parrokkjali. Fl- antik anke saqajn iz- ziemel kienu ta' l- injam izda maz- zmien inbidlu b' hadid u kartapesta. Armar Ii illum il- gurnata tbiddel huwa s- sett Appostli Ii kien hemm qabel dawk ta' llum. Dawn kienu saru fl- 1876. Maghhom saret l- istatwa ta' Kristu Ewkaristiku maghruf fost ir- Rabtin bhala 'Kristu tal-Hobza'. Fortunatament l- istatwa ta' Kristu tal- Hobza ma ntmessghetx u ghadha ppreservata fil- Muzew Wignacourt, filwaqt Ii fadal biss wiehed mis- sett ta' Appostli. L- irjus u l- idejn ta' dawn huma kollha ta' l- injam. Huwa fatt interessanti Ii f' dawk iz- zminijiet tas- seklu dsatax (1750 - 1880's) fir- Rabat kien hawn hafna mghallmin u nies tas- sengha u ghalhekk barra mix- xoghlijiet t' arti sagra, hafna mill- armar estern kien isir minnhom ukoll. Kien ghalhekk pass f' waqtu Ii informazzjoni dokumentata tigi ghall- ewwel darba murija d- dawl tax- xemx filwaqt Ii nformazzjoni verbalizzata Ii karkret matul is- snin tigi miktuba biex ma tintesiex mill- generazzjonijiet Ii ghad jigu. Bhalma nkiteb fuq l- lmghallem F. Spiteri f 'Il- Festi Taghna' tas- sena 1993, fuq siehbu Mastru Anton Catania jrid jinghata l- istess apprezzament: xogholhom huwa rizultat tal- kult haj religjuz tal- apprezzament ta' dawn il- gzejjer, poplu Kristjan sa mill- qedem Ii wera' l- ghozza lejn twemmin billi mela l- knejjes u t- toroq b' tizjin mill- aqwa. Il- wirt Ii hallewlna, hu patrimonju taghna lkoll, Ii b' artikli bhal dawn tista tinholoq kuxjenza ta' apprezzament, mhux biss lejn l- opri t' arti u skultura Ii hallew warajhom, imma lejhom Ii hadmuhom u ipprizervawhom biex ghadhom jitgawdew minna sal- lum.

L- informazzjoni rigward Antonio Catania mehudha mis- sit: Um.edu.mt.

GEROLAMO DARMANIN

(1834 - 1879)

FI- istorja ta' l- arti sagra Maltija, nsibu diversi artisti li taw sehemhom biex jipproduċu xbihat reliġjużi għad- devozzjoni jew użu ieħor u li fl- istess waqt kabbru l- patrimonju artistiku ta' dawn il- gżejjer . Minn skulturi sa pitturi, disinjaturi u statwarji, matul iż- żmien saru sforzi biex il- ħidma ta' dawn l- individwi tkun magħrufa u mistħarrġa sew biex il- kontribut li dawn taw fl- isfond tas- sitwazzjonijiet soċjali u reliġjużi li dawn għexu fihom jiġi apprezzat aktar. Wieħed minn dawk l-istatwarji Maltin li tagħrif fuqu beda ħiereġ pjuttost riċentament huwa Gerolamo Darmanin. Forsi għax kunjomu huwa marbut l- aktar ma' zijuh l- istatwarju Carlo Darmanin u/ jew għax Gerolamo miet ta' eta' relattivament żgħira u għalhekk xogħlijiet popolari tiegħu huma limitati fin- numru, dan l-istatwarju Senglean baqa' relattivament mhux studjat. Meta mbaghad tfaċċat xi nformazzjoni fuqu, din prattikament kienet titratta xi aspetti bijografiċi tiegħu u xi tagħrif żgħir fuq l-

Girolamo Darmanin_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mis- sit: Um.edu.mt.

istatwi li ħadem. L- għan ta' dan is- sit, għalhekk, huwa li jagħti ftit hjiel fuq aspett li ftit jassoċċjawh ma' dan l- istatwarju,

jiġifieri ħidma ta' Gerolamo Darmanin fid- ditta kummerċjali ta' l- irħam G. Darmanin e Figli u kif huwa kien jipparteċipa

magħhom f' wirjiet internazzjonali f' qasam li dan l- istatwarju għadu mhux magħruf għalih. Dan għandu jgħin biex fil-

futur issir aktar riċerka fuq dan l- aspett ta' Gerolamo Darmanin biex forsi joħroġ ukoll aktar tagħrif interessanti u ġdid

fuqu. Twieled l- Isla fit- 12 ta’ Ġunju 1834 minn Salvatore Darmanin u Marija Ann imwielda Frendo, fejn kienu zzewwgu fil-

Bazilika tal- Isla, nhar il- 21 t' Awwissu tas- sena 1833. Huwa kien il- kbir fost seba’ aħwa, li iżda mhux kollha kienu ġejjin

mill- istess omm. Wara li mietet ommu, missieru reġa’ żżewweġ lil Rosa Gelfo u għal xi żmien, Ġlormu kien jiffirma bħala

Gerolomo Darmanin Frendo, bħal li kieku ried jingħażel minn ħutu oħrajn. Il- familja kienet toqgħod f’ nru. 174, Triq iż-

Żewġ Mini, l- Isla. Huwa kien ġej minn familja ta’ artisti. Missieru, Salvatore, kien skultur rinomat ta’ statwetti għal fuq l-

oqbra filwaqt li zijuh kien l- istatwarju Karlu Darmanin. Gerolamo, imsemmi għal missier ommu, ezatt fl- istess jum tat-

twelid, ittieħed fil- knisja kolleġġjata tal- Isla fejn tgħammed minn zijuh Don Lorenzo Frendo Rossi. Minbarra l- isem

Gerolamo, ingħata wkoll l- ismijiet Giuseppe, Lorenzo, Michaele, Felice, Filippo u Vittorio. Il- parrini tiegħu kienu

Gerolamo Frendo, missier ommu, u Maria Darmanin, omm missieru, it- tnejn mill- parroċċa tal- Isla.  Sakemm gie

sinonimu wkoll mal- produzzjoni ta' statwi fil- karapesta, il- kunjom Darmanin matul is- seklu dsatax kien assoċċjat l- aktar

max- xogħol fl- irham. Id- ditta G. Darmanin e Figli - imsemmija għal Giuseppe Darmanin, in- nannu ta' Gerolamo - kienet

tipproduċi xoghlijiet sagri bħal ma' huma l- artal maġġur u l- bażi tal- fonti tal- magħmudija fil- knisja parrokkjali ta' Ħal

Luqa (1838-1841) kif ukoll l- artal tat- Trinita' (1853) u l- lavabo (1881) fis- sagristija tal- Bazilika tal- Isla. Għamlu wkoll

xogħlijiet profani u pubbliċi li kienu jiġu kkummissjonati mill- gvern Ingliz. Dawn jinkludu l- qabar ta: l- Onor. John

Hookham Frere u l- paviment tat- tlett kurituri fil- piano nobile tal- Palazz fil- Belt flimkien ma' numru kbir ta' plakkek

kommemorattivi fl- istess Palazz. Minbarra dan, lejn it- tieni nofs tas- seklu dsatax din id- ditta kienet saħansitra tirċievi

kummissjonijiet mill- Ingilterra. Tidher xi ħaġa naturali allura, li minn ċkunitu, Gerolamo beda jsir familjari ma' din it- tip ta'

produzzjoni u bħall- bqija tal- familjari tieghu - speċjalment missieru li kien jispeċjalizza fi istatwetti ta' fuq l- oqbra - jibda

jagħti daqqa t' id f' dan ix- xoghol sakemm eventwalment jibda jagħmel xi xogħol huwa stess. Filfatt, meta qabad din il-

karriera, u probabilment wara li fis- 27 ta' Mejju 1856, iżżewweġ lil Gasparina Demajo, (it- tifla ta' Melchiore u Domenica

Debattista) mar joqgħod f’ nru. 10, Triq il- Vitorja, l- Isla, u fetaħ ħanut tax- xogħol f' numru 12, Triq id- Dejqa, fil- Furjana.

Garaxx li ghadu hemm sal- lum. Artiklu li ġie ppublikat fil- ġurnal L'Ordine tad- 9 ta' Lulju 1858, jgħid li Gerolamo kien

anke jgħix f' dan il- lokal għalkemm fl- atti tan- nutar Antonio Micallef tal- 11 t' Ottubru 1857, hemm miktub li kien joqgħod

l- Isla. FI- artiklu ta' l- 1858, intant, tissemma lapida għall- memorja tas- Sur Lorenzo Farrugia Bugeja li tpoġġiet fil- knisja

ta' San Pawl Nawfragu fil- Belt. Din kienet ġiet mahduma minn Gerolamo Darmanin u ddisinjata minn ħuħ Giuseppe. Il-

ħidma tagħha kienet deskritta bħala eleganti u ta' l- aqwa livell, tant li kienet tixbaħ xi mużajk. Huwa kellu jagħmel żewġ

lapidi għal Lorenza Farrugia Bugeja, waħda kommemorattiva u oħra funerarja. Dawn kellhom jitwahhlu mal- ħajt tal-

kappella tas- Sagrament u oħra ħdejn l- artal ta' San Gejtanu. Ix- xoghol ta' ntarsjar, twahhil u dak kollu li kien neċessarju

sewa £40. Dan kollu jikkonferma li x - xoghol tieghu ma kienx jaghmel ghajb ghall- popolarita' li d- ditta ta' familtu kienet

kisbet matul is- snin. L-ewwel żewġ ulied tiegħu, Carmelo u Maria Carmela, mietu żgħar. Iżda wara dawn, kellu tliet ulied

oħra: Ġużeppi, Amelia u Ester. Il- popolarita' tad- ditta kummerċjali G. Darmanin e Figli u l- involviment ta' Gerolamo

Darmanin fiha, jidhru wkoll mill- parteċipazzjoni taghhom f' numru ta' esebizzjonijiet barranin. Fl- 1851, huma hadu sehem

fl- Exhibition of the Works of Industry of All Nations li kienet ittellghet fil- Crystal Palace f' Londra. Din il- wirja

internazzjonali kienet itellghet b' pompa kbira bejn l- 1 ta' Mejju u l- 15 t' Ottubru ta' l- 1851 u kienet l- ewwel wahda fost

serje ta' esebizzjonijiet li juru l- kultura u l- industrija ta' bosta pajjiżi fid- dinja u li kellhom ikunu aspett importanti u

popolari matul is- seklu dsatax. Il- Great Exhibition of the Works of Industiy of all Nations kienet organizzata minn xi

membri tar- Royal Society for the Encouragement of Arts, Manufactures and Commerce bħala ċelebrazzjoni tat-

teknoloġija ndustrijali moderna u d- disinn. L- aspettattivi ghas- suċċess ta' din il- wirja tant kienu gholjin li dak li beda

jissejjah il- Crystal Palace kien inbena apposta ghal dan l- avveniment. Dan il- bini tal- hġieġ kellu tul ta' 1848 pied (c.563

metru) u wisa' ta' 454 pied (c.138 metru) u sa minn meta kien sar id- disinn ghalih sa meta gie inawgurat kienu ghaddew

biss disa' xhur. Sitt miljun ruh kienu żaru din l- esebizzjoni, li kienet għamlet qliegh ta' £186,000 li bih twaqqfu il- Victoria

and Albert Museum, is- Science Museum u n- Natural History Museum ta' Londra, li kienu nbnew f' arja fin- nofsinhar tal-

post fejn kienet saret il- wirja. Illum il- ġurnata , din l- esebizzjoni ta' l- 1851 titqies bhala simbolu tal- perjodu Vittorjan fejn

il- katalogu rikk taghha mimli bl- istampi ta' inċiżjonijiet fl- azzar huwa sors primarju ta' disinn Vittorjan. Minbarra l-

kummissjonijiet numerużi li kienet tirċievi, il- parteċipazzjoni tad- ditta G. Darmanin e Figli f' wirja ta' dan il- kalibru turi

kemm din kienet stmata u apprezzata matul is- seklu dsatax. Minbarra l- unur ta' parteċipazzjoni f' din l- esebizzjoni

storika, id- ditta tal- familja Darmanin kienet rebhet midalja ghal numru ta' uċuh ta' mwejjed maghmula minn irham

intarsjat li d- disinn, il- hidma u t- teknika użata fih ġew imfahhra mhux ftit. Gerolamo Darmanin ukoll kien ipparteċipa f'

din il- wirja kbira f' isem id- ditta ta' familtu iżda bil- kontra ta' dak li wiehed jista' jobsor, il- parteċipazzjoni tieghu fl- eta'

żghira ta' sbatax- il sena ma kelliex x' taqsam ma' xoghol fl- irham. Ix- xoghol li ż- żaghżugh Gerolamo ppreżenta ghal

din l- okkażjoni hekk kbira kienet tinvolvi qasam li dan l- istatwarju ghadu mhux maghruf ghaliha - il- hidma ta' statwi tax-

xemgha. Filfatt, huwa kien hadem erba' figuri li kienu jirrapreżentaw il- Gran Mastri La Vallette u Zondadari kif ukoll

Mastru ta' l- Ordni ta' San Ġwann u Kavallier, lkoll bil- kostum tagħhom. Fuq ix- xoghol ta' Gerolamo, il- ġurija kienet

ikkummentat li ghalkemm ma kienux jilhqu l- mertu ta' xi xoghol iehor li kien hemm ippreżentat fil- wirja, huma xorta kienu

jilhqu ċertu livell ta' eċċellenza. Jidher li l- hidma ta' Gerolamo fl- istatwi tax- xemgha ma kienitx xi haġa ta' darba, izda

donnu kienet ghal qalbu u kien qed ikompli jispeċċjalizza fiha. Tant hu hekk li fl- eta' ta' wiehed u ghoxrin sena, huwa

reġa' ha sehem fi hdan id- ditta ta' Darmanin fil- Paris International Exhibition li kienet ittellgħet bejn il- 15 ta' Mejju ta' l-

1855 u l- 15 ta' Novembru ta' l- istess sena. Il- parteċipazzjoni ta' Malta f' din il- wirja kbira, li kienu żaruha erba' miljuni u

nofs viżitatur, kienet thabbret mill- Gvern fl- 1853, fejn ditti lokali kienu mistiedna jipparteċipaw. Is- Socjeta' Maltija ta' l-

Arti, Manifattura u Kummerċ kienet mitluba teżamina u taghżel affarijiet li kellhom jirrapreżentaw lil Malta f' din il- wirja u

għal darb' oħra, id- ditta G. Darmanin e Figli reġgħet kienet protagonista għax reġgħu intgħażlu biex jibgħatu x- xogħol

tagħhom. Ix- xogħlijiet industrijali u artistiċi li kienu ġew esebiti għal din l- okkażjoni kienu meqjusa bħala superjuri għal

dawk murija f' wirjiet preċedenti. Probabilment, dan jghodd ukoll għal dak li kienu tellgħu għall- wiri il- membri tal- familja

Darmanin. Filfatt, huwa magħruf li kienu pproduċew xogħol ta' rħam intarsjat filwaqt li Gerolamo Darmanin reġa'

ppreżenta sett ta' figuri tax- xemgħa, iżda ma jingħadx x' kienu jirrapreżentaw u x' kienu l- kummenti tal- ġurija fuqhom.

Id- ditta G. Darmanin e Figli ipparteċipat f' esebizzjonijiet oħrajn, fosthom dawk li saru Pariġi fl- 1862 u fl- 1867 u l-

Colonial and Indian Exhibition ta' l- 1886. Minbarra f' din ta' l- aħħar - peress li kien diġa ' miet - huwa probabli li

Gerolamo Darmanin ħa sehem ukoll f' dawn il- wirjiet. Peress li fl- eżempji msemmija hawn fuq huwa dejjem esebixxa

statwi figurattivi, jista' jagħti l- kaz li meta fil- wirja Parigina ta' l- 1867 il- familja Darmanin tellgħet, fost affarijiet oħra, żewġ

statwi tal- kartapesta biex juru xogħol tal- bizzilla u tnejn oħra biex juru ħwejjeġ tipikament Maltin, dawn kienu wkoll

xogħol ta' Gerolamo Darmanin. Din l- informazzjoni tixet aktar dawl fuq il- ħidma ta' Gerolamo Darmanin tul il- ħajja qasira

tiegħu u turi wkoll li l- karriera bħala statwarju fil- kartapesta kienet biss biċċa mill- attivita' artistika tiegħu. Gerolamo

Darmanin ħaqqu aktar rikonoxximent mhux biss għall- fatt li l- maġġoranza ta' l- istatwi tal- kartapesta li pproduċa juru li

kien mudellatur mill- aqwa u għax kien proprju hu li meta fl- 1870 għamel l- istatwa ta' Guditta għall- festa ta' l- Isla kien

għadu kemm ħadem dik li kellha tkun l- ewwel statwa għat- toroq Maltin matul il- festi. Ipproduċa wkoll uħud mill- isbaħ

statwi ta’ San Ġużepp, fosthom dik li nħadmet qrib l- 1879 u li llum naraw f’ ċentru ta’ prospettiva fis- sagrestija tal-

Bażilika tal- Isla. F’ din l- istatwa, San Ġużepp u Ġesù Tarbija huma ta’ Darmanin, iżda ż- żewġ anġli, wieħed iżomm ġilju

u l- ieħor salib żgħir, inħadmu minn xi ħadd ieħor. Ir- raġuni għal dan kienet li l- mewt bikrija ta’ Darmanin ħalliet l- istatwa

mhux kompluta. Statwi oħra ta’ San Ġużepp huma dawk ta’ Ħaż- Żebbuġ li tlestit fis- sena 1869, tal- Ħamrun li nhadmet

fis- sena 1873 u tan- Naxxar li Geloramu hadimha fis- sena 1868. Minbarra dawn it- tliet statwi ta’ San Ġużepp li hadem

ghal dawn l- irhula, x’ aktarx li l- istatwi ta' dan l- istess qaddis li jinsabu fil- parroċċi tal- Furjana u Haz- Żabbar ħarġu

wkoll mill- idejn straordinarji ta’ Darmanin. Meta wieħed iqabbel ċerti dettalji, bħall- pożizzjoni tal- minkeb, l- inklinazzjoni

tar- ras tal- qaddis u t- tifel, u d- drapp voluminuż tal- mantell u l- libsa, wieħed jasal għall- konklużjoni li kollha saru

minnu. Darmanin għamel ukoll statwi Marjani. Fost dawn hemm dik tal- Madonna taċ- Ċintura fil- bażilika tal- Għarb li

nhadmet fi- sena 1869, il- Madonna tad- Duttrina fil- knisja parrokkjali ta’ Ħal Tarxien li tlestit fis- sena 1877 u l- Madonna

tal- Qalb Imqaddsa ta’ Ġesù fis- sena 1879, meqjuma fil- knisja parrokkjali ddedikata lilha f’ Tas-Sliema li hija meqjusa

bħala l-aħħar xogħol tiegħu. Kien maħsub li l- istatwa tal- Madonna tad- Duttrina kienet imfassla miz- ziju ta’ Gerolamo,

Carlo Darmanin, li ismu kien sinonimu ma’ xogħol fil- kartapesta. Madankollu, irċevuta ċkejkna, iffirmata minn Gerolamo

Darmanin, bidlet din il- fehma. Din l- irċevuta, li għandha d- data tal- 31 ta’ Mejju, 1877, u li tinsab maħżuna fl- arkivju tal-

konfraternità, tgħid: “Dichiaro qui sottoscritto d’ aver ricevuto dal molto Rev. do. Dr. Don Francesco F. Attard, parroco

della chiesa di C. Tarxien, liri venti, scellini sei e soldi, tre, in quanto a costo di Sicilia di cartapesta rappresentante la

Madonna della Dottrina, ed in quanto sei scellini e tre soldi per costo dello stellato di detta statua.” L- irċevuta tgħid li

Darmanin irċieva s- somma ta’ 20 lira, sitt xelini u tliet pence bħala ħlas għax- xogħol li sar fuq statwa tal- Madonna tad-

Duttrina magħmula mill- kartapesta. Il- ħlas sar f’ muniti Siċiljani minn Don Francesco Felice Attard. L- ewwel purċissjoni

b’ din l- istatwa saret fl- 10 ta’ Ġunju, 1877. Nhar il- Ħadd, 3 ta’ Awwissu, 1879, fis- 7.45 ta' filghodu, Darmanin miet f’

daru fl- Isla, li dak iż- żmien kienet fin- numru 79, Strada Due Porte. Kellu biss 45 sena. Fis- 7.00 ta' filghodu tal- għada,

ġie midfun fiċ- Ċimiterju ta’ Santa Marija Addolorata. Geloramo, haqqu aktar apprezzament ukoll għall- ħidma li għamel,

mhux biss fl- istatwi li taghna tal- kartapesta imma wkoll fi ħdan waħda mill- aktar ditti Maltin rinomati u popolari matul is-

seklu dsatax. Fid- ditta G. Darmanin e Figli huwa kien esponent mill- aqwa, kif juri t- tifħir li qala' meta għamel xi biċċa

xogħol fl- irħam. Il- parteċipazzjoni tiegħu fil- wirjiet kbar barranin li din id- ditta ħadet sehem u rrapreżentat lil Malta fihom

huma ċertifikat tal- kapaċitajiet tiegħu. Minbarra hekk, it- tip ta' xogħol li kien jippreżenta għal dawn l- esebizzjonijiet

minkejja l- eta' żgħira li kellu, huma xhieda tal- ġibda u l- imħabba li kellu lejn l- iskultura tant li allura, jirriżulta li kien hu li

probabilment beda xogħol fi- arti figurattiva fost il- membri tal- familja Darmanin. Għalkemm uża materjal differenti, meta

fl- 1851 huwa ħadem sett ta' statwi tax-xemgħa, huwa ppreċeda saħansitra lil Carlo Darmanin f' din it- tip ta' arti li aktar

tard l- istess zijuh kellu jsir rinomat għaliha permezz tal- kartapesta. Naraw ukoll kif il- ħidma ta' statwi tax- xemgħa hija

teknika li s' issa ma kienitx assoċjata ma' Gerolamo Darmanin. Tajjeb hawnhekk li wieħed isaqsi mingħand min jew fejn

huwa tghallem din is- sengħa u jekk ħadimx xi statwi tax- xemgħa għal xi użu f' Malta, bhal per eżempju Bambini tal-

Milied. Bla dubju, dan il- persunaġġ fl- istorja ta' l- arti Maltija joffri possibilita' ghal aktar studju fuqu u fuq hidmietu, ħaġa

li wiehed jispera li ssir fil- futur qrib.

L- informazzjoni rigward Girolamo Darmanin mehudha mis- siti: Um.edu.mt, Timesofmalta.com

u mill- pagna ta' Facebook: Imsiebah Sengleani.

VINCENZO CREMONA

(1851 - 1912)

Ninsabu fit- tieni nofs tas- seklu dsatax. Mill- lat storiku, bejn l-1853 u l- 1856, allura waqt il- Gwerra tal- Krimea, f' Malta kien hawn ħafna kummerċ u din il- gżira saret bażi navali u militari importanti. Wara l- gwerra l- kummerċ reġa' naqas, iżda reġa' żdied meta nfetaħ il- Kanal tas- Suez fl- 1869. Fl- aħħar kwart tas- seklu seħħ progress ieħor f' diversi setturi, fosthom il-fondazzjoni tal- Bank Anglo-Eġizzjan fl- 1882, il- bidu tal- vapur tal- art fl- 1883, u r- riforma tas- servizzi postali fl- 1885. Żgur li nkunu nonqsu, iżda, jekk ma nirrimarkawx li dawn kienu snin ta' glorja fil- qasam tal- arti f' pajjiżna. Dan jista' jingħad mhux biss minħabba l- bini tat- Teatru Rjal fid- daħla tal- Belt Valletta, imma wkoll minħabba l- fatt li f' dan il- perjodu għadd mhux żgħir ta' artisti - skulturi, pitturi u statwarji - bosta minnhom imwielda madwar il- Port il- Kbir, kienu fil- maturità tal- karriera artistika tagħhom. Minn fost l- iskulturi spikkaw Pietru Pawl Azzopardi (il- Belt Valletta, 1791 - 1895),

Vincenzo Cremona.png

Dan ir- ritratt mehud mis- sit: Um.edu.mt.

Salvatore Dimech (il- Mosta, 1805 - 1887) u Anton Busuttil (ir- Rabat, 1822 - 1882). Minn fost il -pitturi rkaċċaw Michele

Bellanti (il- Belt Valletta, 1807 - 1883), Raffaele Caruana (il- Belt Valletta, 1820 - 1886), Ignazio Cortis (il- Belt Valletta,

1826 - 1898), Giuseppe Calleja (il- Belt Valletta, 1828 - 1915), Giuseppe Bonnici (l- Isla, 1835 - 1900), Giuseppe Cali (il-

Belt Valletta, 1846 - 1930) u Lazzaro Pisani (Ħaż- Zebbuġ, 1854 - 1932). Fost l- istatwarji ħarġu fid- dieher Giovanni

Darmanin (l- Isla, 1817 - 1908), Karlu Darmanin (l- Isla, 1825 - 1909), Gerolamo Darmanin (l- Isla, 1834 - 1879) u Abram

Gatt (Bormla, 1863 - 1944). Mingħajr l- iċken dubju, fost dawn kollha għandu jinżamm fil- għoli, fuq pjattaforma, ix-

xenografu u statwarju Belti Vincenzo Maria Cremona. Iben il- Belt l- aktar umli. Jidher li l- Familja Cremona kellha rabtiet

kbar mal- Belt Valletta. F' jum il- Vitorja, 8 ta' Settembru 1841, seħħ żwieġ bejn Francesco Cremona u Paola Bonello fil-

Knisja ta' San Pawl Nawfragu, il- Belt Valletta. F' din il- familja, bejn l- 1843 u l- 1858, twieldu disa' wlied li lkoll ħadu l-

magħmudija tagħhom fil- Parroċċa tal- Porto Salvo, il- Belt Valletta. Vincenzo, il- ħames wild, twieled il- Belt Valletta fid- 19

ta' Frar 1851. L- għada li twieled, ġie mgħammed minn Patri Giuseppe Bugeja OP fil- Knisja parrokkjali ta' Sidtna Marija

ta' Porto Salvo. Flimkien mal- isem Vincenzo Maria, li bih kellu jibqa' jissejjaħ, fil- fonti ġie msemmi wkoll Giuseppe u

Domenico. Il- parrini kienu Ignazio u Carmela Bonello. Francesco, missier Vincenzo, kellu s- sengħa ta' ħajjat. F' xi żmien

wara l- 1856, il- Familja Cremona marret toqgħod f' Tas- Sliema. Filfatt, Vincenzo Cremona, li kellu l- ħanut tiegħu f' Nru

12 Strada Cattedrale, baqa' jgħix f' Tas- Sliema tul ħajtu kollha u kellu rabta ta' mħabba kbira ma' dan il- post. Tagħrif

dwar it- tfulija u ż- żgħożija ta' Vincenzo hu mitluf fiż- żmien. Nafu iżda li lejn l- 1878 u fuq talba tal- Onorevoli Ramiro

Barbaro di San Giorgio (1840 - 1920), Vincenzo ġie magħżul mill- Gvern Malti sabiex imur għal xahrejn f' Napli jitħarreġ

sew fil- materja tax- xenografija "taħt id- direzzjoni tal- Professuri Corazza, Masi u Marchino". Jibqa' kurjuż il- fatt kif la hu

nnifsu u lanqas ħaddieħor ma wasslilna tagħrif dwar l- istudji tiegħu f' din il- belt Taljana, għanja b' ħafna ħwienet tax-

xogħol tal- arti u b' ħafna nies li jħobbu l- arti. Fid- 9 ta' Ottubru 1887, Vincenzo żżewweġ lil Concepta, bint Paolo Axisa u

Ursola Agius. Iż- żwieġ ġie ċċelebrat fil- Knisja parrokkjali ta' Stella Maris, Tas- Sliema, quddiem Dun Vinċenz Manche,

Kappillan tal- istess parroċċa. Ix- xhieda kienu Giuseppe Zimelli, iben Ettore u qarib ta' Vincenzo, u Eduardo Azzopardi,

iben Francesco. Skont l- istoriku Giovanni Faure, Vincenzo Cremona laħaq xenografu - wieħed li jpitter u joħloq ix- xeni li

jintużaw bħala sfond għal waqt rappreżentazzjonijiet teatrali - tat- Teatru Rjal fis- sena 1873. Ġara iżda li l- Ħadd 25 ta'

Mejju 1873 kien qed isir il- kunċert ġenerali tal- opra ġdida La Vergine del Castello ta' Mro Privitera u li għalih kienu

mistiedna l- ġurnalisti u ħafna nies prominenti Maltin u Ingliżi. Kien miexi kollox ħarir, sakemm fid- 9.00pm l- entużjażmu li

kienet qiegħda tqajjem din il- produzzjoni nbidel f' għajat ta' twerwir u ghajjut, għax f' leħħa ta' berqa l- palk inbidel

f' ħuġġieġa waħda. Is- Sibt 29 ta' Settembru 1877, it- Teatru Rjal, mibni mill- ġdid, infetaħ għall- pubbliku biex kulħadd

ikun jista' jgawdi l- ġmiel artistiku ta' dan it-tempju kulturali. Iċ- ċerimonja tal- inawgurazzjoni saret mill- Aġent Gvernatur

Sir James Airey u għaliha attendew l- aqwa nies ta' pajjiżna kif ukoll għadd ta' barranin li kienu Malta. L- istaġun

operistiku beda l- Ħamis 11 ta' Ottubru 1877, bl- opra Aida ta' Giuseppe Verdi, taħt id- direzzjoni ta' Mro Salvatore

Sabatelli. B' hekk kollox jindika li l- ħidma artistika ta' Vincenzo Cremona fi ħdan l- istess teatru bdiet sewwa fl- 1877. Mis-

7 ta' Mejju 1870 sat- 2 ta' April 1881, Ettore Zimelli, li bi probabbiltà kbira kien qarib ta' Vincenzo, kien l- Impreżarju tat-

Teatru Rjal. L- impriża ta' wara Zimelli, sal- 1885, tmexxiet minn Giuseppe W. Malfiggiani, u bejn l- 1885 u l- 1890 kienet

f' idejn Mro Antonio Nani. Kienu snin li matulhom ġew esegwiti bosta opri, u għalhekk nistgħu korrettement ngħidu li dan

kien l- ambjent li Cremona ħadem fih u l- perjodu li fih ressaq għadd ta' disinni u skizzi għall- palk tat- teatru, u pitter xi

xeni għall- opri. Tajjeb hawn jingħad li fil- qasam tal- istorja tal- arti l- istudju tax- xenografija jinsab imxekkel minn ċerti

diffikultajiet. Ix- xenarji tat- teatri rari jinħelsu mill- ħerba taż- żmien, filwaqt li illustrazzjonijiet tax- xenarji tat- teatri Maltin

ma jinstabux fi- idejn. Dan ifisser li sal- lum, b' xorti ħażina u b' dispjaċir, ħadd ma jista' jasal għal rendikont veru u sħiħ

ta' ħidmet Vincenzo Cremona f' dan il- qasam. Madankollu nafu li għall- aħħar ta' Marzu 1877, is- Segretarju Prinċipali tal-

Gvern, filwaqt li ħabbar li l- bini mill- ġdid tat- Teatru kien tlesta u fadal biss xi rqaqat, qal li l- Gvern kien ordna tnax -il

xena ġdida li kellhom jitlestew fuq it- tila qabel ma f' Ottubru ta' dik is- sena jibda staġun ġdid. Il- pittur magħżul biex

jagħmel dawn ix- xeni kien iż- żagħżugħ Vincenzo Cremona. Dawn kienu t- torri tal- ewwel att tal- opra Il Trovatore, il-

ġnien tal- ewwel att tal- opra Lucia di Lammermoor, il- ġnien ta' La Favorita, il- kmajra ta' Un Ballo in Maschera, kamra

rustika, ċella f' ħabs, kosta, villaġġ, kamra sempliċi, għar f' faċċata ta' blat għoli li jħares lejn il- baħar, bosk u pjazza f'

raħal. Cremona wkoll ħejja x- xeni għall- opra Il Domine Nero li rappreżentazzjoni tagħha saret fid- 9 ta' Marzu 1878.

Wara nuqqas ta' tmien snin li l- poplu Malti kien ilu jistenna biex jara fuq il-p alk ta' pajjiżu opra ta' kompożitur Malti,

tfaċċat Agnese Visconti, b' mużika ta' Mro Antonio Nani. Għal din il- produzzjoni saru tħejjijiet speċjali u, fost l- oħrajn, ix-

xenografu Cremona pinġa sitt xeni ta' ġmiel liema bħalu. L- ewwel rappreżentazzjoni ta' Agnese Visconti saret il- Ħadd

13 ta' Jannar 1889. Aktar tard, l- impreżarju Malfiggiani xtaq li jiċċelebra bil- kbir l- għaxar staġun tal- opra Ernani ta'

Giuseppe Verdi fit- Teatru Rjal. Għalhekk, ordna sett xeni ġodda li saru minn Vincenzo Cremona. L- ewwel

rappreżentazzjoni saret il- Ħamis 3 ta' Diċembru 1891 quddiem teatru mballat bin- nies. Fil- 21 ta' Mejju 1892, Ruggero

Leoncavallo ppreżenta għall- ewwel darba l- opra tiegħu l Pagliacci fit- Teatro del Verme f' Milan. Sentejn wara, fis- 27 ta'

Marzu 1894, saret għall- ewwel darba f' Malta rappreżentazzjoni ta' din l- opra, li hija dramm liriku fi prologu u żewġ atti.

Is -sett tax- xeni għal din l-  opra saru wkoll minn Cremona. L- ewwel rappreżentazzjoni dinjija tal- opra Tosca ta'

Giacomo Puccini saret fl- 14 ta' Jannar 1900 fit- Teatro Costanzi ta' Ruma. F' Malta din ittellgħet għall- ewwel darba fit-

Teatru Rjal nhar l- 4 ta' Marzu 1903. Waqt l- eżekuzzjoni ta' din l- opra laqtu ħafna l- għajn it- tliet xeni mill- isbaħ li pinġa

Cremona li kienu fidili ħafna ma' l- oriġinalità tal- lokalitajiet li jirrappreżentaw, kif jitlob il- librett ta' Giacosa u Illica. Hidmet

Cremona fit- teatru tagħti ħjiel ta' kif setgħet bdiet l- ħajra tiegħu għall- istatwi tal- kartapesta. F' dan il- qasam xoggħlu

kien li joħloq xeni li jservu bħala sfond għall- opri u xogħol teatrali ieħor. Filwaqt li hu kien responsabbli biex joħloq

ambjent fittizju fuq il- palk, huwa kien ħadem ukoll xi strutturi oħra li kien ikun hemm bżonn f' xi xeni partikulari, bħal

ngħidu aħna siġar, blat, biċċiet ta' arkitettura falza, u oħrajn. Mhix ħaġa kbira li f' Napli ħarreġ ukoll f' dan it- tip ta' xogħol.

Filwaqt li Cremona dam impenjat fix- xena operistika ta' pajjiżna sal- 1906, kien ukoll f' dan iż- żmien li żied element gdid

fil- qasam tad- drawwiet artistiċi tal- festi nazzjonali ta' pajjiżna . Għall- festi tal- Otto Settembre tal- 1895, Cremona

hadem erba' figuri tal- kartapesta li jirrappreżentaw l- Assedju l- Kbir u r- Rebħa tal- Kavallieri u l- Maltin. Dawn ix-

xogħlijiet kienu rrappurtati fil- ġurnali ta' dak ż-żmien fejn, fost l- oħrajn, inkiteb li "la Festa del Otto Settembre fu celebrata

Domenica scorsa alla Sliema e riusci molto splendida. L 'illuminazione fu bellissima e bellissimi i quadri plastici

rappresentanti l 'assedio e la vittoria, diretti dall 'artista Signor V. Cremona". Bi probabbiltà kbira, dan ix- xogħol - imsejjaħ

"novità" f' ġurnal ieħor tal- istess sena - kien ispirat mill- ambjent tal- palk u x- xenografija li Cremona kien jaħdem fihom.

Madankollu, fl- istorja tal- arti popolari ta' pajjiżna Vincenzo Cremona baqa' jissemma l- aktar għall- ħidma tiegħu ta'

statwarju. M' hemmx dubju li l- familjarità tiegħu mat- teatru wasslitu sabiex fir- rappreżentazzjonijiet tiegħu fl- istatwi tal-

kartapesta li, b' mod partikolari, ħadem għall- armar ta' barra, huwa kien joħloq bħal xeni statiċi fejn kull figura tkun qisha

attur jew attriċi f' xi opra kemm fil- ġesti u kemm fil- pożizzjoni tagħha. Mudellatur u speċjalista fit- teknika tal- kartapesta

kif kien, aktarx li Cremona qatt ma tħajjar jaħdem xogħol ta' skultura fl- injam. Fis- seklu dsatax xterdet id- drawwa li tat

bidu għall- iżvilupp fl- arti popolari ta' pajjiżna. Kien perjodu li fih kibret sewwa l- użanza tat- tiżjin tat- triqat u l- pjazzez

bl- istatwi tal- qaddisin, episodji minn ħajjithom u anġli, fost l- oħrajn, għal matul il- jiem tal- festi titulari tal- ibliet u l- irħula

Maltin. L- istatwarji Karlu Darmanin (1825-1909) u Vincenzo Cremona komplew ħeġġew din id- drawwa b' ħidmiethom.

Quddiem dan ix- xenarju, għalhekk, jidher ċar li ħidmet Cremona f' din il- fergħa ta' arti popolari kienet fl- aqwa tagħha

matul l- aħħar għoxrin sena tas- seklu dsatax. Tagħrif dwar statwi li ħadem Cremona prinċipalment niksbuh mil- lista ta'

xogħlijiet magħmula mill- istoriku Giovanni Faure u minn informazzjoni li jwasslulna ġurnali lokali tal- epoka fejn numru

mhux ħażin ta' ammiraturi ta' Cremona ddokumentaw l- inawgurazzjoni ta' xogħlijiet ġodda tiegħu permezz ta' ittri jew

avviżi. Fir- Rabat, Għawdex għall- Festa ta' San Ġorġ li tiġi ċċelebrata fir- Rabat, Għawdex, ħadem il- figura ta' San Ġorġ

rebbieħ fuq id- dragun. Dwar dan f' ġurnal lokali nkiteb: "Mr Cremona of no. 12 Strada Cattedrale, Sliema, has produced

many works of art to which we have made reference in our columns from time to time. His studio is well worth a visit, and

we believe that candid judges of skill in his line of ingenious modelling, will be surprised at his life like productions. True 

fictile art is based on fidelity to nature, and his latest productions are worthy of his rising name. St. George' s statue

which he dispatched to Gozo, a few days since, is faithful to the beau-ideal of a young man calm in conscious strength,

mail-clad as if far mortal combat, trending upon and transfixing with a bright sharp spear an awful-looking green dragon!

His cloak elegantly draped, and coloured in harmonious tones bordered with guilding, his breast-plate and buskins of

real metal, and every detail, make up a perfect warrior. Visitors have admired this statue very much, and indeed we

ourselves could not fail to do ". Ħadem ukoll l- erba' statwi allegoriċi tal- Fidi, it-Tama, il- Karità u l- Qawwa li llum

narawhom iżejnu Pjazza Indipendenza, magħrufa bħala t- Tokk, u erba' anġli. Ħadem ukoll anġlu li jirraffigura l- mużika li

kien sar għal fuq palk. Fis -sena 1894, il- Banda Leone żanżnet l- istatwa tal- Papa Ljun XIII, xogħol l- istatwarju Vincenzo

Cremona. Din l- istatwa, li oriġinarjament kienet tintrama fuq pedestall quddiem il- Banca Giuratale fit- Tokk, kienet

saħħret lil kulħadd għas- sbuħija tagħha. Ta' Cremona huma wkoll iż- żewġ anġli għal mal- palk tal- banda u xi anġli oħra

li jintramaw għall- Festa ta' Santa Marija fir- Rabat, Għawdex. F' Ħal Qormi, Cremona ħadem statwi oħra b' tema

Ġorġjana. Minn idejh ħarġu ż- żewġ figuri li jirrappreżentaw il- ġenituri ta' San Ġorġ - Ġeronzju u Polikronja - għall-

Parroċċa ta' Ħal Qormi (1893). Imbagħad, bosta ritratti jfakkru l- fatt storiku li Cremona ħadem ukoll statwa ta' San Ġorġ

fuq iż- żiemel għall- festa esterna ta' Ħal Qormi (1906). Jezisti ritratt partikulari fejn naraw din l- istess statwa quddiem il-

ħanut ta' Cremona, fi Strada Cattedrale, Tas-Sliema. Fl- 1892, għall- festa ta' San Pawl Nawfragu, tal- Belt Valletta,

Cremona ħadem l- erba' statwi allegoriċi li jirrappreżentaw l- erba' kontinenti - l- Ewropa, l- Asja, l- Afrika u l- Amerika.

Dawn kienu jintramaw fi Pjazza Reġina flimkien ma' statwa ta' Malta Pawlina f' nofshom li saret fl- 1896. Ta' Cremona

wkoll kien il- monument tal- Papa Ljun XIII flimkien ma' erba' anġli n- naħa ta' isfel tal- pedestall li jidhru jżommu simboli-

baklu, standard ta' Malta u salib b' wieħed minnhom, dak tal- faċċata, iżomm il- Bolla Papali tal- erezzjoni tal- festa tal- 10

ta' Frar għal waħda kmandata fid- Djoċesijiet ta' Malta u Għawdex, kif mogħtija minnu fl- 1888. L- erba' puttini ta'

bejniethom, iżommu skudetti ornamentali, għadhom jeżistu u jintramaw illum mal- Papa. Għall- istess lokalità, iżda din id-

darba għall- festa ta' San Duminku, Cremona ħadem il- figuri tal- Papiet Dumnikani l- Beatu Benedittu XI, il- Beatu

Innoċenzu V, San Piju V u Benedittu XIII. Għall- Festa titulari ta' San Lawrenz tal- Birgu, fl- 1898, Cremona ħadem l-

istatwa ta' San Lawrenz jagħti d-dawl lill- għomja li titla' bil- briju nhar it- 8 ta' Awwissu ta' kull sena, kif ukoll l- erba' anġli

li kienu jintramaw mal- istatwa tal- ġebel tal- qaddis fil- pjazza ewlenija tal- belt. Jissemmew ukoll statwi ta' barra tal-

qaddisin Dumnikani, Rosa ta' Lima u Katerina ta' Siena, flimkien mal- Beatu Ġakbu ta' Mevania għall- festa ta' San

Duminku ċċelebrata fl- istess belt. F' Ħaż-Żebbuġ għall- festa ta' San Filep, Cremona kien ħadem l- istatwi tal- Papiet Piju

IX, li kien bierek u ta l- indulġenzi lill- vara ta' San Filep, u Ljun XIII, li ta t- talba tal- istess qaddis, tal- qaddisin San

Ewsebju, Konfessur u Kompatrun ta' Aggira, u San Filippu, Djaknu, u tal- Gran Mastru De Rohan. Għall- festa ta' Santa

Marija f' Ħal Għaxaq, Cremona ħadem għaxar Appostli, l- istatwa tal- Inkurunazzjoni tal- Madonna, u dawk ta' Sant' Anna

u San Ġwakkin. Għall- festa ta' Marija Bambina fin- Naxxar, fl- 1896, Cremona ħadem l- istatwa ta' Malta tagħti ġieħ lill-

Bambina u sett ta' statwi li fosthom insibu l- figuri ta' Sant' Anna u San Ġwakkin, flimkien ma' tmien nisa magħrufa mit-

Testment il- Qadim, bħal Sara, Ester, Rebekka u Ġagħel, li jfissrulna b' ċertu mod il- persuna u l- missjoni ta' Marija fl-

opra tas- salvazzjoni qabel it- twelid tagħha. Fil- Furjana għall- festa esterna ta' San Publiju, Cremona ħadem statwa li

tirrappreżenta lil Malta. Tiegħu wkoll huma l- istatwi tal- Papiet Girgor XVI u Ljun XIII, li kienu jintramaw quddiem il- knisja

fil-festa, bħalma kienet ix- xena statwarja li turi l- laqgħa bejn Publiju u Pawlu, flimkien ma' ċenturjun Ruman Ġulju, b' San

Luqa u San Trofimu jassistu għal din il- laqgħa , li wkoll kienet tintrama fuq pedestall quddiem il- Knisja arċipretali tal-

Furjana. Is- Slimiżi tal- Parroċċa ta' Stella Maris ukoll tħeġġu biex jiċċelebraw bl- akbar pompa l- festa titulari tagħhom.

Għaldaqstant, b' rabta mat- tiżjin tat- toroq, fl- okkażjoni tal- Festa ta' Stella Maris tal- 1895, ġew inawgurati żewġ statwi

oħra ta' Cremona. Dawn kienu d- Disfatta tal- Ereżija u t- Trijonf tal- Verġni. Il- korrispondent li wassal tagħrif dwar din il-

kummissjoni jikteb: "In occasione della Festa di Stella Maris alla Sliema furono ammirate molto due belle statue del Sig.

Vin. Cremona rappresentanti La Disfatta dell 'Eresia e Il Trionfo della Vergine. Sono due opere molto ben concepite e di

eccellente esecuzione la quali mostrano grande abilità nell' artista che pertanto si merità la lode di tutti gl 'intelligenti. Il

signor Cremona ci dà spesso di simili lavori ed e a ragione tenuto come uno dei migliori artisti nostrali ". Ħal Balzan

huwa wieħed mill- aktar postijiet li kkummissjona statwi dekorattivi lil Vincenzo Cremona. X' aktarx li l- ewwel statwa li

ħadem għal dan ir-raħal kienet dik ta lanġlu allegoriku li jirrappreżenta r- rebħa tal- purezza talMadonna fuq il-ħażen tas-

serp, li tintrama fi Triq il- Kbira, biswit il- Knisja parrokkjali. Pjanċa mwaħħla mal- pedata ta' din l- istatwa turi li saret fl-

1898. Lejn l- 1901, Cremona ħadem ukoll l- istatwa ta' Ġuditta li, meta saret, kellha dehra ferm differenti minn dik tal- lum.

L- artist qiegħed lil din il- figura f' kuntest verament reali, wieqfa fuq blata kbira u mżejna bi friegħi reali ta' siġra. B' idha l-

leminija mgħollija 'l fuq iżżomm ix- ximitarra u bl- oħra quddiemha żżomm ras Olofeme. Ġuditta hija hawn ippreżentata

qisha waqt l- att aħħari ta' xi xena operistika, tistenna l- applaws wara dan il- ġest kuraġġuż tagħha. Ma ġenbha, mitluq

fuq struttura ġeblija, Cremona qiegħed il- ġisem bla ħajja u bla ras tal- ġeneral Olofeme, bil- lanza u oġġetti oħra militari

mdawrin miegħu. Fl- istess żmien li fih ħadem lil Ġuditta, Cremona ħadem sett ta' figuri bibliċi. Fost dawn hemm il- figuri

ta' Ester u Abigajl, li jintramaw fuq iz- zuntier tal- knisja, u l- profeti u patrijarki, li jintramaw fi Triq il- Kbira. Jingħad li dawn

inħadmu bejn l- 1903 u l- 1911. Fl- 1906, Cremona ħadem statwa oħra għall- festa ta' Ħal Balzan. Din kienet

tirrappreżenta lill- Papa Ljun XIII qed iqum minn fuq is- sedja pontifiċja waqt li jbierek. Aktar minn sempliċi statwa bħall-

oħrajn biex titqiegħed fuq pedestall, dik kellha aktar xeħta ta' monument temporanju lil dan il- Papa. L-istatwa allegorika

ta' Malta li nsibu armata għall- festa ta' San Ġużepp fir- Rabat tal- Imdina għandha l- karatteristiċi kollha li wieħed isib fir-

rappreżentazzjonijiet u l- istil tal- istatwarju Vincenzo Cremona li sawwarha fl- 1899. Fiha naraw mara gwerriera wieqfa

fuq kollezzjoni ta' armi militari magħmula minn tarek, elmijiet, lanez u mazez. Flimkien ma' din l- istatwa, Cremona ħadem

żewġ anġli, li f' idejhom iżommu simboli marbutin ma' San Ġużepp, u li għadhom sal- lum jintramaw viċin l- istatwa ta'

Malta fi Pjazza L'Isle Adam. Ikun nuqqas kbir jekk, f' din il- lista, jitħallew barra l- istatwi tiegħu fiż- Żurrieq u fiż- Żejtun.

"Cartapesta statues of this type were also produced by Vincenzo Cremona, who was responsible for the large Żejtun

groups of the Beheading of St Catherine and the Mystic Marriage of St Catherine. Far Żurrieq, he produced in 1899 an

ambitious Catherine on the Spiked Wheel with fiying angels and dying men hit by splinters of the wheel; and a smaller

statue on the same theme which has a fine wooden plinth designed by Emmanuele Buhagiar (1876-1962), who also

executed the carving". Fiż- Żurrieq naraw ukoll sett ta' sitt statwi ta' għorrief u filosfi. Dawn jintramaw fi Pjazza Repubblika

li, flimkien mal- istatwa ta' Santa Katerina magħmula, wkoll minn Cremona, jiffurmaw bħal tableau tad- disputa. Mhux

possibbli li hawn tingħata lista sħiħa tax- xogħlijiet kollha li ħarġu minn idejn Cremona għat- tiżjin tat-toroq fil- festi.

Cremona kellu sengħa biex jimmudella statwi kollhom ħlewwa, kultant f' qagħdiet drammatiċi, iżda dejjem imżejna bi

lbies ta' lwien vivaċi. Din hija ħaġa oħra li tissuġġerixxi li l- istatwarju aktarx kien influwenzat mill- moda u mill- kostumi tar-

rappreżentazzjonijiet teatrali. Filfatt, "kien jagħti xeħta teatrali lill- figuri tiegħu, donnhom ikellmuk bil- mossi ta' jdejhom, u

jżidilhom il- ħajja billi juri ħwejjiġhom imtajrin bir- riħ". Kien stil li għoġob ħafna l- gosti popolari ta' żmienu u li offra

spettaklu fit- triqat u l- pjazzez. Inkunu niżbaljaw, iżda, jekk nassoċjaw isem dan l- istatwarju ma' statwi li nħadmu għat-

tiżjin tat- toroq. Dan għaliex, fil- knejjes tagħna, għandna għadd ta' statwi ta' Cremona. Fost dawn nistgħu nsemmu ta'

Sant' Agata f' Ħaż- Żebbuġ li saret fl- 1895 u ta' San Alwiġi Gonzaga fin- Naxxar u fiż- Żurrieq. Vincenzo Cremona kien

ukoll l- awtur taż- żewġ suldati Rumani ma' Kristu Rxoxt (1891), kif ukoll tal- istatwa ta' San Franġisk fil- glorja li nsibu fil-

Knisja parrokkjali ta' San Ġorġ, Ħal Qormi. Fil- Knisja parrokkjali tal- Porto Salvo, il- Belt Valletta, għandna ż- żewġ anġli

adoraturi tal- Altar tar- Repożizzjoni, żewġ putti li jintramaw mal- mant tad- Duluri, u Kurċifiss bil- ġogi jiċċaqilqu li kien

jintuża fil- Prietka tat- Tliet Sigħat. Fil- 31 ta' Lulju 1895, il- Komunità tal- Kunvent tal- Lunzjata fil- Birgu rċeviet digriet mill-

Isqof Pietru Pace li bih ġiet approvata s- supplika biex issir purċissjoni nhar il- Festa ta' San Duminku. Għal din l-

okkażjoni speċjali l- patrijiet xtaqu li ssir statwa ġdida u, minkejja ż- żmien limitat li kellu, Vincenzo Cremona aċċetta l-

kummissjoni. Nhar l- 10 ta' Settembru, fil- 5.30pm, mill- ħanut tiegħu f' Tas- Sliema, l- istatwa tgħabbiet fuq dgħajsa li

kellha twassalha sax- Xatt tal- Birgu fejn intlaqgħet bil- briju mill- folla. Tniżżlet mal- moll quddiem il- fran tal- Ammiral

(illum il-Mużew Marittimu) u minn hemm il- Banda Duke of York's Own (illum Prince of Wales Own) wasslitha bid- daqq ta'

marċi brijużi sal- Knisja Dumnikana tal- Lunzjata minn Triq San Lawrenz, lejn il- Pjazza u Triq il- Mina l- Kbira. Xogħol

ieħor importanti fil- karriera artistika ta' Cremona huwa dak marbut ma' Tas- Sliema. Il- Knisja ddedikata lil Sidtna Marija

Kewkba tal- Baħar ħadet il- limiti kollha tagħha u ġiet elevata għad- dinjità ta' parroċċa b' digriet tal- 1878, iffirmat mill-

Isqof Carmelo Scicluna. Fl- 1887, Cremona kien għadu kif lesta statwa sabiħa u artistika tal- Madonna Stella Maris.

Inkiteb li "l- istatwa tal- kartapesta kkulurita u indurata kif jixraq turi lill- Verġni Marija wieqfa fuq il- mewġ tal- baħar

imqanqal li jikkalma b' sinjal ta' idha. Fejn saqajn il- Madonna, fin-nofs, hemm ankra miksura, nofsha mgħarrqa,

miżmuma minn anġlu sbejjaħ, waqt li anġlu ieħor fuq il- lemin qed jitlob b' idejh miftuħa, u anġlu ieħor fuq ix- xellug qed

iżomm strixxa bil- kliem Ave Maris Stella. Taħt riġlejn il- Madonna hemm serp u qamar". Din il- vara baqgħet isservi bħala

statwa titulari tal- parroċċa sal- 1891, meta nġiebet minn Pariġi l- istatwa titulari ġdida, dik li naraw illum. Fis- sena 1894,

Cremona ntgħażel biex jaħdem fil- kartapesta statwa tal- Madonna tad- Duluri għall- istess parroċċa. B' xorti ħażina, din

l-istatwa, li kienet devota ħafna, sofriet ħsara irreparabbli nhar l- 1 ta' Marzu 1942 meta ġġarrfet parti sew mill- knisja,

speċjalment il- Kappellun tad- Duluri. Kien f' dan iż- żmien ukoll li Vincenzo Cremona ħadem statwa ta' Santa Rita għall-

Parroċċa ta' Stella Maris, b' radd ta' ħajr lil Alla għall- grazzja li kien irċieva proprju bl- interċessjoni ta' dan il- Qaddisa

tal- impossibbli. Iżda fl- 20 ta' Mejju 1908, fuq suġġeriment ta' Dun Franġisk Manche, il- Kappillan ta' din il- parroċċa, u

bil- ħidma ta' Patri Wistin Cascun osa, din l- istatwa għaddiet f' idejn il- Knisja tal- Patrijiet Agostinjani tal- Belt Valletta.

Matul is- snin din l- istatwa ġibdet u għadha tiġbed eluf ta' devoti lejha u għaldaqstant hija l- iżjed statwa meqjuma mil-

lat devozzjonali, maħduma minn Vincenzo Cremona. Vincenzo Cremona, wara li nħakem minn bronkite qawwija, miet fid-

dar tiegħu, Nru 50, Triq Falzon, Tas- Sliema, fil- 12.15 tas- 27 ta' Jannar 1912, fl- età ta' 61 sena. Jinsab midfun fiċ-

ċimiterju ta' Santa Marija Addolorata, Raħal Ġdid, fil- qabar li jinsab fid- Diviżjoni Lvant, Sezzjoni S, Kompartiment L, Nru

4. Ġimgħa wara, gazzetta lokali rrappurtat it- telfa ta' dan il- bniedem ta' ħila artistika kbira u wasslet, fil- qosor, tagħrif

dwar ħajtu. Inkiteb hekk: "Nhar is- Sibt 27 ta' Jannar f' Tas-Sliema, wara marda krudila, miet is- Sur Vincenzo Cremona, 

magħruf minn kulħadd bħala wieħed mill- aħjar xenografi u statwarji wkoll, li kważi f' kull belt u f' kull raħal jinsabu vari u

statwi minnu magħmula. Kien raġel dħuli u ta' manjieri l- aktar ħelwin u attraenti, u fost kollox reliġjuż kemm jista' jkun".

Karlu Darmanin sab mgħallmin oħra li imitawh, imma lil Cremona ma imitah ħadd, għaliex l- arti tiegħu hija aktar

kappriċċuża u Barokka li trid studju speċjali, wisq differenti mill- linji klassiċi ta' Darmanin. Dnub li bosta mix- xogħlijiet

tiegħu spiċċaw, u għalhekk dak li fadal jeħtieġ li jiġi kkonservat u indukrat sew, kemm għax jiswa għall- istorja tal- arti

Maltija u kemm sabiex jitgawda mill- ġenerazzjonijiet futuri.

L- informazzjoni rigward Vincenzo Maria Cremona mehudha mis- sit: Um.edu.mt.

ABRAM GATT

(1863 - 1944)

Abram Gatt twieled f' Bormla fl- 4 ta' Ottubru 1863; il- ġenituri tiegħu kienu Ĝużeppi Gatt u Reġina Cassar. Huwa tghammed fil- Parroċča ta' Bormla u tawh I- ismijiet ta' Laurentius, Abraham u Dominicus. Il- parrini kienu Antonius Gatt minn Bormla u Tereża Cassar mill- Isla. Minn dan jirriżulta, li għalkemm huwa magħruf bħala Abram, I- ewwel isem tiegħu fil- Magħmudija kien Lorenzo.¹ L- ewwel studju tiegħu kien fl-Iskola Teknika ta' Bormla, li f' dak iż-żmien kienet immexxija mill- bravu u magħruf pittur Lazzaro Pisani. Abram tant mexa 'il quddiem fl- istudju li kemm -il darba gie ppremjat mis-surmast tiegħu. Għamel xi studju wkoll għand I- artist Senglean Carlo Darmanin, fejn mill- ewwel għamel progress kbir, tant li I- ewwel disinji jagħtu xhieda tal- kapačità tiegħu. Kien nisrani prattikanti u devot kbir tal- Madonna. Kien ta' karattru kwiet u umli li qatt ma fittex unuri u ftahir. Meta kien jaħdem it- Tarzna ġibed lejh is- simpatija ta' kulħadd, I- iktar

Abram Gatt_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mis- sit: TalesofKottonera.com.

tas- superjuri tiegħu. Hu kien ukoll cajtier ħafna u nsibu diversi stejjer helwin dwaru: ta' min isemmi dik meta nsibų li

għamel "lira tad-deheb" fl- injam, li meta fl- 1921 gie I- Princep ta' Wales fit- Tarzna, I- Ammirall Ingliż ried jaghtih memorja.

Qabbdu lil Abram biex jagħmel lira ta' l- injam imitazzjoni ta' lira tad- deheb. Abram tant għamilha eżatt li meta I- Princep

staqsewh liema hija I- vera, I-princeр qabad il- lira li kien għamel Abram. Tant kienet eżatta li saħansitra għall- piż kien

haseb Abram. Bormla fil- gwerra tfarrket kważi kollha. Fost id -djar li ġġarru kien hemm dik ta' Abram fi triq I- Oratorju,

fejn intradmu ħafna disinji u pitturi li kellu dan I- artist. Fost ix- xogħlijiet li nstabu qalb il- ġebel kien hemm id- disinn tan-

nićċa l- qadima tal- Kuncizzjoni, li llum jinsab f' dar privata. Minħabba I- periklu tal- gwerra, Abram mar Haż- Żębbuġ fejn

miet fl- 20 ta' Marzu 1944. Skond il- Liber Defunctorum tal- Parrocca ta' Bormla (Vol. XVI) Abram miet fi triq San Ġużepp

Haż- Żebbuġ, u I- kadavru tiegħu ttieħed fiċ- cimiterju ta' l- Addolorata, fejn indifen fil- qabar tal- Fratellanza tal- Kurċifiss

ta' Bormla. B' rispett il- Kapitlu ta' Bormla ħa sehem fil- Quddiesa (presente cadavere) u assista wkoll għad- difna tiegħu.

Il- qniepen tal- parrocca ta' Bormla daqqew waqt il- funeral tiegħu. Ġiet eretta fundazzjoni ta' quddiesa għal ruħu bħala

radd il- ħajr tax- xogħol (gratis) li Abram għamel għall- parroċća ta' Bormla. L- istatwa tal- Kunċizzjoni ta' Bormla,

maħduma fl- injam tal- ħarrub u twila madwar 1.63m, hija attribwita lis- Soru Marija De Domenico (jew Dedomenicis),

allieva ta' Mattia Preti. Iżda qabel il- festa ta' I- Inkurunazzjoni li saret f' Bormla fis- sena 1905, din I- istatwa ġiet irranġata

u restawrata mill- artist Abram Gatt, li neħha l- puttini (anġli żgħar) minn taħt il- mant, biddel il- forma tal- libsa u neħħa l-

qamar kbir li kellha. Wara li saru dawn it- tibdiliet skulturali, inksiet bil- fidda mid- 'DITTA ANTONIO GHEZZI & FIGLI' ta'

Milan; kollox fuq id- disinn u I- mudelli li għamel Abram. B' dan il- mod l- istatwa tbiddlet għal kollox u għalhekk nistgħu

ngħidu li l- Kuncizzjoni ta' Bormla hija ta' Abram Gatt. Il- famuż pedestall, disinn ukoll ta' Abram, tlesta fl- 1924. II- kuruna

tal- mant u l- erba' gastri li jitqiegħdu mal- vara huma wkoll ta' dan I- artist Bormliż. L- istatwa tal- Kunċizzjoni meta ġiet

minn Milan, wara li nksiet bil- fidda, tqiegħdet fil- portiku tal- Knisja ta' Santa Margerita, minn fejn twasslet sal- Parroċca

b' demostrazzjoni kbira. Għal din l- okkażjoni kien hemm preżenti Abram fejn kulhadd beda jaghtih il- "Prosit". L- Istatwa

ta' Sant' Andrija ta' Hal Luqa ġiet ukoll restawrata mill- imsemmi skultur Gatt, fis- sena 1913, meta kien Kappillan ta' dak

ir- raħal, il- Bormliż Dun Anton Vella. Abram u I- Kappillan kienu ħbieb intimi. Hekk jikkummenta Dun Ġużepp Micallef fil-

ktieb tiegħu "Ħal Luqa". "II- Hadd, it- 23 ta' Novembru 1913, ġemgħa rġiel u żgħażagh Halluqin telgħu bil- mixi lejn il- Belt

biex iġibu I- Istatwa ta' Sant'Andrija restawrata u ndurata. Għal xit- tlieta u nofs ta' wara nofsinhar dehru ġejjin lura bl-

istatwa mgħobbija fuq spallejhom. II- Halluqin bi ħġarhom kienu qed jistennewhom fit- tarf tar- raħal. Hekk kif raw x' dehra

sabiħa rnexxielu jagħtiha I- iskultur Bormliż Abram Gatt, li kien hemm preżenti f' din I- okkażjoni, il- folla nfexxet f' capċip

kbir". Il- gazzetta "Is- Salib" tat- 13 ta' Dicembru 1913, wara li faħħret ħafna I- istatwa restawrata ta' Sant' Andrija spiċċat

bil- kliem "għandna I- pjaċir li ngħidu li ftit għandna bħalha f' Malta". F' dik is- sena saru f' Ħal Luqa fuq id- disinn ta'

Abram Gatt il- Bankun u I- Bradella, xogħol ta' Luqa Grixti. Ta' min igħid ukoll li I- Istatwa famuża ta' San Publiju tal-

Floriana, li hija attribwita lil Vicenzo Dimech ġiet irranġata u rrestawrata mill- istess skultur Gatt. L- aqwa xogħol tiegħu

bħala skultur hija I- istatwa ta' San Gużepp ta' Bormla li saret fl- 1903. Qatt ma tixba' tħares lejh. Tassew statwa sabiha u

artistika. San Ġużepp iżomm il- Bambin, taħsibhom personaġġi ħajjin. Meta ħaduh fuq il- fosos tal- Furjana għall- festa ta'

I- ewwel ta' Mejju, hafna ma ridux jemmnu li huwa skolpit fl- injam; tant huwa mirqum. Din I- istatwa ġiet misruqa mill-

affarijiet prezzjużi li kellha fil- lejl bejn it- 18 u d- 19 ta' Dićembru 1980, iżda, għalkemm il- ħallelin ma nqabdux,

fortunatament I- affarijiet instabu. L- iktar knisja li għandha xogħlijiet ta' Abram żgur li hija I- Knisja Kolleġġjata ta' Bormla.

Ta' min isemmi d- disinji tal- biċċa I- kbira tal- ventartali tal- fidda, fosthom dak ta' San Mark li huwa kkunsidrat bħala I-

Kapolavur tiegħu. Sbieh ferm huma t- trieħi tal- bellus ta' l- altari; il- gastri tal- korsija; il- kandlieri tal- maġġur, I- arkata

tal- fidda u l- purtiera tal- kwadru tal- kor, u I- messali kollha tal- fidda, u diversi affarijiet oħra, kollha ddisinjati minn

Abram, fosthom il- biċċa I- kbira tad- dekorazzjoni tas- saqaf tal- Knisja u I- famuża mazza tal- Kapitlu. Ghandu xogħlijiet

sbieħ ferm fil- Parroċċa ta' Haż- Żebbuġ, ta' Hal Luqa, ta' Hal Qormi. u f' diversi parroċċi oħra. Il- pedestall tal- Madonna

tal- Karmnu tal- Belt, it- tużell ta' Ħaż Żebbug u I- ventartal tal- Parroċċa tar- Rabat huma mill- aqwa xogħlijiet tiegħu.

Sabiħ ferm huwa wkoll il- ventartal ta' San Gużepp (ta' Ĝieżu) tar- Rabat, li qam £583 u li żżanżan għall- festa ta' San

Gużepp tas- sena 1906. Dan I- artist Bormliż kien veru ġenju, tant li l- fama tiegħu xterdet malajr ma' Malta kollha. Diversi

knejjes huma mimlija b' opri tal- fidda u fl- injam maħdumin fuq id- disinn ta' Abram. Ta' min isemmi l- pedestall tal- fidda

u I- bradella ta' Santa Marija ta' I- Imqabba; it- tnejn maħduma fuq id- disinn ta' Abram Gatt. II- pedestall inħadem fl- 1928

mid- Ditta 'ÁNTONIO GHEŻZI E FIGLI' ta' Milan u qam £400, u l- esekuzzjoni fl- injam saret mis- Surmast Manwel

Buhagiar ta' Hal Tarxien. II- bradella nħadmet ukoll minn Buhagiar fis- sena 1928 u swiet £200. II- fama ta' Abram waslet

ukoll f' Għawdex, fejn għandu diversi xogħlijiet stupendi. II- famuż ventartal tal- Bażilika tax- Xagħra huwa wiehed mill-

isbaħ opri tiegħu. Sar fl- 1915 u qam £300. Id- disinn ta' dan il- ventartal reġà ġie esegwit b' mod tassew sabih u eżatt fl-

irħam għall- parti ta' quddiem ta' l- altar maġġur ta' I- istess knisja. Dan sar fi żmien I- Arċipriet Mikel Ang Cauchi fis- sena

1957 bil- flus miġbura mill- Kan. Manwel Sultana u Dun Salv Sultana. II- Mazza tal- Kapitlu tax- Xagħra, li saret mill- ġbir

minn Dun M' Ang Xerri, u r- rakkmu tat- terħa ta' İ- artal maġġur inħadmu fuq disinn ta Abram Gatt. Fil- Bażilika ta' San

Ġorġ għandu l- akkolti u l- karti tal- Glorja li saru mid- 'DITTA GHEZZI' fis- sena 1913 bi flus Dun Franġisk Buhagiar u huh.

Tiegħu huma il- kanopew, il- gwarnić u żewg ventartali rrakmati tal- Kor, kif ukoll il- kappa taċ- celebrant li tagħmel parti

mill- apparat. Abram kien hejja disinn għall- bradella ta' S. Gorġ u għal erba' lanterni, iżda sfortunatament dawn baqgħu

ma sarux. Xogħol ukoll ta' Abram huwa I- pulptu tal- Parročċa ta' San Lawrenz, li nħadem mill- iskultur Bormliż Frangisk

Camilleri li tiegħu ħa £92, waqt li Abram għad- disinn kien ħa biss £8.10s. Għamel ukoll disinji għall- armar ta' barra għall-

festi tax- Xagħra, San Gorg u ta' San Lawrenz. It- trofej tal- pjazza tax- Xagħra u I- pedestall il- kbir li jintrama' fil- Pjazza

tal- Parroċca ta' San Lawrenz huma ta' Abram Gatt. Abram kien imħarreg sewwa fix- xogħlijiet tal- kartapesta. Insibu

tiegħu l- Veronika u Kristu Msallab tal- vara I- Kbira tal- Parroċċa ta' Bormla u għadd ta' statwi kbar u żgħar li kienu jżejnu

t- triqat ta' Bormla fil- festa tal- Kunċizzjoni; fosthom David, Mosè, il- Papa Piju IX, I- anġli taz- zuntier li kollha nqerdu fl-

aħhar gwerra. F' ħafna parroċċi għandu xogħlijiet tassew sbieħ tal- kartapesta; ta' min isemmi ħafna statwi li jżejnu t-

toroq tagħna fil- jiem tal- festi titulari; Abram kien ukoll pittur. Ftit għandna pittura tiegħu. Xogħol tieghu hija l- pittura ta'

Kristu Re fid- Domus Piju IX ta' Bormla. F' diversi djar privati jinsabu pitturi ta' Abram Gatt. L- unika tifkira li għandna ta'

dan il- Bormliż hija Triq f' Bormla li dan I- aħhar giet imsemmija Triq Abram Gatt. F' Bormla, belt twelidu kien twaqqaf

Kumitat biex sar monument lil dan l- artist Bormliż; il- Kurja kienet tat il- permess tagħha biex ikun jista' jsir Bust tiegħu fis-

sagristija tal- Parrocca ta' Bormla. Illum dan il- monument tlesta u qed jitgawda mill- pubbliku.

L- informazzjoni rigward Abram Gatt mehudha mis- sit: Um.edu.mt.

KARMENU MALLIA

(1869 - 1931)

Karmenu Mallia twieled fir- rinaxximent artistiku, li ta spinta l- aktar qawwija fix- xoghol artistiku tal- kartapesta. Il- pijunier ta' dan ir- rinaxximent artistiku fil- kartapesta huwa l- princep tal- istatwarji Karlu Darmanin (1825 - 1909), imlaqqam il- Karlozzu. Qed nuza l- kelma rinaxximent ghaliex l- arti tal- kartapesta kienet diga' mhaddma f' Malta sa minn hafna snin qabel. Filfatt ix- xoghol statwarju fil- kartapesta, kif diga ktibna, bdieh Mastru Saverio Laferla. Biss jidher li l- hidma fil- kartapesta kienet pjuttost sengha rieqda u ma' kinitx fjorixxiet. Dan sa ma din is- sengha ghaddiet f' idejn Karlu Darmanin li kien gharef bizzejjed kif ihaddimha u gharaf itina kapolavuri artistici kbar li ghamlu din  is- sengha fil- kartapesta tant popolari, mistennija u mixtieqa mill- poplu Malti. Karmenu Mallia, iben Alessandro, mlaqqam il- Lhudi twieled Hal Qormi fis- sena 1869. Il- laqam propja tal- familja kien Ta' Gallettu. Karmenu rcieva s- sagrament tal- Maghmudija fil- knisja

Karmenu Mallia_edited_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mis- sit: Maltaonlinebookshop.com.

Parrokkjali qabel ma saret Arcipretali ta' San Gorg Martri, fl- 1953, Hal Qormi l- ghada tat- twelid tieghu. Hu zgur li s- sena

li fiha twieled Karmenu Mallia kienet is- sena 1869. Fl- ufficju parrokkjali ta' San Gorg Martri, Hal Qormi nstab li kien hemm

daqsxejn ta' problema fil- jum u x- xahar li fih twieled Karmenu Mallia. Dan ghaliex fis- sena 1869 insibu li Antonia, nee

Theuma mart Alexander welldet zewgt' ulied li l- ewwel isem taghhom Carmelo kien komuni ghat- tnejn. Fil- ktieb tal-

Maghmudijiet Vol. G, pagna 127, instab l- ewwel wild bl- isem ta' Carmelo u dan kien fit- 2 ta' Jannar, 1869. Din it- tarbija

bl- isem ta' Carmelo kienet mghammda fil- knisja Parrokkjali ta' San Gorg Martri, Hal Qormi l- ghada tat- twelid taghha. L-

ismijiet l- ohrajn li nghataw lil din it- tarbija kienu, Joannes Maria, Georgius Domenicus u Vincentius. It- tieni wild ta'

Alexander Mallia u martu Antonia nee Theuma  twieled fis- 27 ta' Novembru, 1869, kwazi 11- il xahar wara t- twelid tat- 

tarbija bl- isem ta' Carmelo. L- ghada, nhar it- 28 ta' Novembru, 1869 din it- tarbija rceviet is- sagrament tal- Maghmudija

fil- knisja Parrokkjali ta' Hal Qormi. Din il- maghmudija nsibu li hi rregistrata fil- ktieb tal- Maghmudijiet Volum G, pagna

151. L- ismijiet li nghataw lil din it- tarbija barra dak ewlieni ta' Carmelo kienu Joannes, Michael u Georgius. Jidher li l-

ewwel tarbija mietet f' qasir il- ghomor u ghalhekk il- genituri ddecidew li t- tieni tarbija li kienet ser titwieled isemmuha bl-

istess isem tal- ewwel tarbija. Ghalhekk logikament nistghu nghidu li l- istatwarju Karmenu Mallia twieled nhar is- 27 ta'

Novembru, 1869. Karmenu Mallia kien jghammar f' dar numru 21, Triq San Guzepp, f' Hal Qormi. Kienet dar kbira hafna.

Dar li kellha bieb kbir b' zewg hagriet taz- zonqor. Illum il- bieb iccekken imma z- zewg hagriet ghadhom weqfin sal-

gurnata tal- lum. Wiehed jista jahseb li l- vicinanza bejn Hal Qormi fejn twieled Karmenu Mallia u r- rahal tal- Hamrun jew 

jew illum Santa Venera, qrib l- istitut ta' Cini, fejn Karlu Darmanin kellu l- hanut - skola, seta' kien fattur tant importanti

biex Karmenu Mallia jmur jaghmel l- istudju jew ahjar l- apprentestat tieghu fl- arti statwarja ghand Karlu Darmanin. 

Wiehed jista' jahseb li l- genituri fehmu sewwa u mill- ewwel il- hiliet naturali li kellu binhom Karmenu f' dik li hija arti in 

generali u ghalhekk ma setghux ma' jhajjruhx jersaq lejn il- hanut tal- Karlozzu biex hemmhekk ghand dan il- bniedem

fenomenali jitfarrak fis- sens edukattiv, f' dik li hi arti l- aktar f' dik li hi arti statwarja. Jidher li dan il- hsieb jew pjan

edukattiv kien wiehed ta' succes kbir u li rnexxa fil- milja tieghu. Karmenu tant mexa tajjeb fuq il- passi tal- imghallem

tieghu l- Karlozzu li dan Karmenu sar l- aktar statwarju mfittex f' pajjizna biex ikompli x- xoghol  tal- imghallem innifsu li ma

lehaqx temm tul il- karriera brillanti tieghu. Bilmod il- mod u ftit ftit Karmenu hakem sewwa s- sengha ta' statwarju fil- 

kartapesta u ghalkemm ma' lahaqx il- milja tas- sengha kif hakimha l- imghallem tieghu Karlu Darmanin nistghu nghidu 

bla tlaqliq li resaq fi grad gholi hafna tal- arti statwarja fil- kartapesta. Forsi f' Karmenu Mallia kien hemm dik id- daqsxejn

ta' traskuragni artistika li ma' hallitux jimrah tassew fil- gholi f' din is- sengha li allura issa kienet saret ghalih il- hobza ta'

kuljum, kemm tieghu personali kif ukoll tal- familja tieghu. Kif jghid il- Malti, tghallem illum u tghallem ghada, sa fl- ahhar

tiehu tal- imghallem. Hekk hu ghax mal- mixja taz- zmien, meta l- hin kien opportun, Karmenu Mallia fetah ghal rasu u sar

mghallem bizzejjed biex jiftah in- negozju tieghu. Karmenu ghazel li jiftah in- negozju jew il- hanut tax- xoghol tieghu

gewwa Hal Qormi stess, belt twelidu. Huwa fetah il- bibien  ghall- klijenti tieghu meta beda jahdem ghal rasu fil- hanut tax-

xoghol tieghu li rama b' ghaqal kbir f' numru 178, Strada Reale San Giorgio, Hal Qormi, propju f' tarf ta' pjazzetta hdejn l- 

istatwa ta' San Pawl, illum parti mill- parrocca Qormija ta' San Bastjan. Sadattant huwa kien joqghod f' Hal Qormi f' numru

21, Triq San Guzepp tefa' ta' gebla 'l boghod mill- hanut tieghu. Wiehed hawnhekk irid japprezza n- naha l- ohra tal-

munita. Jekk saret it- talba ghax- xoghol min- naha ta' Karmenu Mallia, min- naha l- ohra kien hemm dik il- gentilezza li l- 

imghallem jilqa' fil- hanut tax- xoghol tieghu lil lavrant jew il- haddiem. Karlu Darmanin kien ghaqli bizzejjed li gharaf it-

talenti artistici ta' Karmenu Mallia bhala adoloxxenti. Wiehed japprezza li biex wiehed jilqa' adoloxxenti fil- hanut tax-

xoghol tieghu bhala alliev jew apprentist kif ukoll bhala lavrant jew haddiem hemm certi riskji li wiehed jaghmel tajjeb li

jikkalkulahom jew iqishom. Il- Karlozzu kien horr u gentili bizzejjed biex jaghraf il- hila ta' dan il- guvnott li resaq lejn il-

hanut tieghu li kien f' Santa Venera biex jitolbu jinghaqad mieghu bhala apprentist jew student. Li kieku ma' kienx hemm 

din l- accettazzjoni gentili minn naha ta' Karlu Darmanin kieku l- istorja setghet kienet mod iehor. Meta Karlu Darmanin 

laqa' lil Karmenu Mallia, nistu nghidu li bdiet storja artistika gdida li tassew halliet frott bnin u ghaqli. Xoghol volominuz u 

ta' kwalita' gholja wkoll. Hekk l- arti statwarja komplit tikber u tinfirex u komplew johorgu xoghlijiet kbar minn idejn artisti 

Maltin, liema hidma gholliet  l- istima tal- haddiem u l- artist Malti. Karlu Darmanin kellu l- akbar hila mhux biss kif jghallem

u jghaddi f' haddiehor l- edukazzjoni artistika, imma li rnexxilu jaghgen  il- hiliet tal- imghallem mal- hiliet tal- istudent 

tieghu. Hekk it- tnejn li huma setghu jiehdu t- tajjeb ta' xulxin.Karlu Darmanin setgha jiehu aktar kummissjonijiet f' idejh

waqt li Karmenu Mallia seta' aktar 'l quddiem ifendi ghal rasu meta kien il- waqt li jinfatam mill- imghallem tieghu sa ma hu

stess lahaq imghallem li ghallem lill- ohrajn ukoll. Fil- kaz ta' Karmenu Mallia nafu wkoll li rawwem artisti fl- arti statwarja

tal- kartapesta li kienu ghorieba ghal- familja tieghu. Fost dawn insibu zgur tnejn. Nafu li Karmenu Mallia kellu bhala

lavrant tieghu lill- Imqabbi, Anthony Zammit imlaqqam bhala ta' Sant Antnin li fuqu ghad nitkellmu aktar 'il quddiem. Nafu 

wkoll li l- Imqabbi li kien joqghod ir- Rabat, Glormu Dingli kien ukoll apprentist ta' Karmenu Mallia. Dan Glormu Dingli, fil- 

bidu kien artist ta' statwi zghar jew statwetti taz- zewg piedi. Imma aktar 'l quddiem, ghalkemm pjuttost tard fil- hajja

tieghu qaleb jahdem ukoll statwi kbar qies ta' bniedem. Glormu Dingli wiret sew  il- karatteristici tal- imghallem Karlu

Darmanin kif mghoddija lil Karmenu Mallia ghax Glormu Dingli hu Purista tassew fix- xoghlijiet tieghu aktar mill-

imghallem tieghu Karmenu Mallia. Jidher li Glormu Dingli ma' damx hafna jahdem bhala apprentist ma' Karmenu Mallia 

ghax pjuttost ta' ghomor zghir dahal jahdem mal- Gvern fid- Dipartiment tas- Sahha Pubblika. Insibu wkoll li certu

Amabile jew Mabli Barbara, imlaqqam Zagrag li kien ukoll apprentist jew skular ta' Karmenu Mallia maghruf bhala l-

Lhudi. Skular iehor insibuli kien certu Guzeppi Barbara mlaqqam Fazolu. Bhala guvnott hadem ma' Karmenu Mallia ghal

kwazi tliet snin mill- 1919 sal- 1922. Djarju personali ta' Barbara jikkonferma dan ic- caqliq ta' Karmenu Mallia mill- hanut 

ta' Karlu Darmanin ghall- hanut tax- xoghol gdid ta' Karmenu Mallia gewwa Hal Qormi. Fil- Kazin  Circolo Pio X insibu

bicca xoghol artistika ta' dan Guzeppi Barbara. Din hi statwa sabiha tal- Qalb ta' Gesu' li ghal hafna snin kienet tintrama u

tizzejjen fil- bieb ewlieni tal- kazin f' Jum il- festa tal- Qalb ta' Gesu'. Nahsbu wkoll li rawwem u eduka lil ibnu Xandru li kien

aktar wiesgha fit- talenti tieghu minn missieru. Zgur li Xandru xorob minghand missieru l- imhabba lejn l- arti statwarja li 

zviluppaha sew ukoll. Karmenu Mallia hadem diversita' ta' xogholijiet ta' vari titulari, vari ta' qaddisin fil- knejjes taghna,

statwi li jzejnu l- armar fil- festi taghna u wasal biex hadem wkoll gruppi statwarji tal- Gimgha Mqaddsa kif ukoll ghadd

kbir ta' angli u figuri biblici Lhud li jsahhruna artistikament u li jpaxxu l- ghajn bis- sbuhija taghhom. Karmenu Mallia, kien

restawratur tajjeb, tal- galbu u mfittex ukoll. Nafu li kien irrestawra ghadd sewwa ta' vari tal- Gimgha l- Kbira. Fost

xoghlijiet ta' restawr insibu l- vara ta' Kristu fl- Ort ta' Giezu, l- Belt Valletta, propjament fuq l- anglu li kien sar fis- sena

1773 u li ma' nafux min kien hadmu. Dan l- anglu jidher li ma' kien artistiku xejn u ghalhekk pjuttost meqjus bhala

medjokri ghal- ahhar.  Kien sar restawr fuqu minn Carmel Bonello fl- 1879. Karmenu Mallia wettaq ix- xoghol ta' restawr 

tieghu fuq dan l- anglu ftit snin biss wara l- intervent ta' Bonello. Sa ma fl- ahhar kien sar wiehed gdid mahdum mill-

istatwarju Wistin Camilleri fl- 1939. Nafu wkoll li Karmenu Mallia ghamel xoghol ta' restawr kbir fuq il- vara l- qadima tad- 

Duluri tal- Isla sakemm ghamel wahda gdida fl- 1921. Dan ir- restawr sar fis- sena 1918. Karmenu Mallia hadem ukoll

xoghol ta' restawr fuq ir- Redentur ta' Hal Luqa. Dan ir- restawr sar bejn  is- snin 1919 u l- 1922. Karmenu hadem ukoll

xoghol ta' tigdid fuq l- istatwa ta' Sant' Andrija, wiehed mill- ghaxar appostli mahduma minn Vincenzo Cremona ghar-

rahal ta' Hal Ghaxaq. Kif se naraw 'il quddiem tnejn minhom li ma' lahaqx hadem Vincenzo Cremona hadimhom Karmenu

Mallia li kif rajna kien ukoll ispirat minn dan l- istatwarju fix- xoghlijiet tieghu. Originarjament Vincenzo Cremona hadem lil

dan Sant' Andrija kwazi gheri ghal kollox, jigifieri b' terha ddur ma' qaddu biss. Wiehed jimmagina li dan l- appostlu hekk

bla hwejjeg ta' fil- ghajn wisq u ghalhekk qatughha li ssirlu xi forma ta' libsa li taghti aktar fdecenza xierqa lil dan ir- razul.

Karmenu Mallia kien ikkummissjonat jaghmel dan ix-  xoghol ta' pannegg liema xoghol artistiku Karmenu wettaq tant

tajjeb mhux biss mil- lat ta' dicenza, imma wkoll mil- lat estetiku. Iz- zewg hutiet li naraw f' din l- istatwa li tintrama fil- jiem

tal- festi huma xoghol ta' Dione Spiteri minn Hal Ghaxaq ukoll. Karmenu Mallia kien bniedem ta' hila kbira fejn tidhol l-

iskultura fil- gebla Maltija. Dwar dan l- aspett fil- hidma artistika tieghu ma' tantx ghandna taghrif. Dan ghaliex ix- xoghlijiet

tieghu fil- gebla Maltija ftit li xejn huma maghrufa u dokumentati. Li nafu hu li fil- gebla Maltija hadem l- istatwi ta' San

Pietru u San Pawl li jzejnu l- faccata tal- knisja Arcipretali tan- Naxxar. Nafu wkoll li hadem tliet statwi allegoroco li jzejnu l- 

frontispizju tal- faccata tal- knisja Parrokkjali tal- Imqabba. Jista' jaghti l- kaz li Karmenu Mallia kien tant ikkummissjonat

fuq xoghlijiet fil- kartapesta li ma' baqax jilqa' kummissjonijiet fil- gebla Maltija. Kif nghidu bil- Malti, kellu minfejn jaghzel u

l- Lhudi ghazel favur il- hidma statwarja fil- kartapesta. Biss il- ftit li hallielna huma xhieda bizzejjed ta' hila artistika tieghu

f' dan il- qasam tal- arti fil- gebla Maltija. Id- decizzjoni ta' Karmenu Mallia li jidhol jahdem fil- Casa Bottega ta' Karlu

Darmanin kienet bla ebda dubju ghazla fenomenali li permezz taghha kiseb l- aqwa successi u hiliet fil- hajja statwarja 

tieghu. Dan minn hafna angoli. L- ewwel u qabel kollox mil- lat edukattiv artistiku. Bhalma diga' rajna f' xoghlijiet diga' 

miktuba hawn, Karlu Darmanin ghola wisq 'il fuq fil- hidma statwarja tieghu. Karlu kien genju artistiku Malti li minn idejh

hargu kapulavuri artistici u statwarji tassew kbar. Ghalhekk bla tlaqliq nistghu nghidu li jekk tiehu edukazzjoni statwarja u 

artistika taht bniedem celebri bhalma hu Darmanin, ma' tistax ma' tkunx iddixxiplinat sew mil- lat artistiku edukattiv. 

Naturalment hemm l- element intristiku bhala artist, li titwieled bih. Hadd ma' jsir artist minn kull lat, sew jekk pittur sew

jekk statwarju. Il- pittur jitwieled bit- talenti ta' pittur sa minn guf ommu. Illum teknikament nghidu l- geni tal- familja. Hekk 

ukoll nistghu nghidu ghal kull bniedem li jgawdi t- talenti jew il- geni statwarji. Imma hi l- edukazzjoni artistika, f' termini

qodma, it- tahrig li jaghmlek bniedem aktar u aktar hili f' kull karriera  li kull bniedem, wara li jkun jemmen fih innifsu

jaghzel mhux biss biex iqatta' l- itwal sieghat ta' hajtu, imma wkoll l- ghodda biex biha jaqla' x' jiekol hu nnifsu u jekk ikun

mizzewweg il- familja tieghu wkoll. Taht Karlu Darmanin, Karmenu Mallia ma' setax ma' jkollux l- aqwa u l- isbah

edukazzjoni artistika u statwarja. Zgur li Karlu Darmanin kien jitlob u jezigi mill- apprentisti u l- istudenti tieghu dak li hu

biss l- ahjar, fix- xoghlijiet tieghu li lahqu tant perfezzjoni artistika. Inkella kien ikisser xoghlijietu stess u jeqred lilu nnifsu.

Meta niftakru kemm ghal tant snin hadem Karmenu Mallia ma' Darmanin sa ma' mbaghad infatam u beda jfendi ghal rasu

fil- hanut tieghu gewwa Hal Qormi wara l- mewt tal- imghallem tieghu, ma' nistghux ma' nikkonkludux logikament li

Karmenu Mallia lahaq targa gholja artistika fix- xoghlijiet tieghu. Karmenu Mallia baqa' jahdem ghall- imghallem tieghu,

Karlu Darmanin imlaqqam il- Karlozzu sakemm Karlu halla dan il- wied tad- dmugh fl- 1909. Zgur li meta Karmenu beda

jahdem ghal rasu dan kellu xi haga zghira fuq l- erbghin sena. Allura kien bniedem matur kemm mil- lat fiziku, intelletwali 

u artistiku. L- ghomor ta' erbghin sena jaghmel lil kull bniedem fl- aqwa tal- karriera tieghu jew fl- ahjar ta' hajtu minn kull

lat. Biss wiehed jiskanta kif certu partikularijiet individwali jibqghu hemm biex jaghzlu persuna minn ohra u bniedem minn

iehor. Hekk nistghu nghidu dwar il- Lhudi. Minkejja edukazzjoni statwarja hekk gholja moghtija minn Karlu Darmanin certi

karatteristici jibqghu hemm. Ser naghti zewg ezempji konkreti. Nibda bil- finezza. Ghal Karlu Darmanin il- finezza kienet xi

haga partikulari li hadd mill- iskulari u apprentisti ma' lahaq. Jekk wiehed jifli x- xoghlijiet ta' Darmanin isib certa finezza f'

partijiet tal- gisem li x' aktarx li dawn jinhbew. Niehdu ezempju l- widnejn. Il- widna hi organu fil- gisem li x' aktarx jinheba 

bix- xaghar ghax hu organu mgenneb. Minkejja dan, ghal Karlu Darmanin dan xorta wahda kien mehtieg li jinghata

attenzjoni u x- xoghol fuq dan l- organu jsir tajjeb u raffinat xorta wahda. Mhux l- istess nistghu nghidu ghal Karmenu

Mallia ghaliex dan l- istatwarju ma' jidholx f' dan id- dettal artistiku. Filfatt dan hu wiehed mill- gheliem li jaghzlu lil

Karmenu Mallia minn Karlu Darmanin. Nuqqas ta' certa raffinezza fejn jidhlu dawn id- dettalji. Din il- finezza kienet tant

importanti u mehtiega. Xi haga ohra differenti il- mili tal- forom tax- xogholijiet artistici li kien jahdem Karmenu Mallia.

Mallia, kien ihobb jimla l- forom b' kull materjal maghduda l- alka u t- tiben. Hekk instab meta sar ir- restawr tal- angli li

huma parti mill- armar li jzejnu t- toroq tal- Imsida nhar il- festa titulari ta' San Guzepp. Dawn kienu mimlija alka. Meta l- 

istatwarju Mosti Shawn Saliba ghamel ir- restawr tal- Madonna tar- Ruzarju tal- Gharghur, is- shaba li fuqha tistrieh il-

figura tal- Madonna hi mimlija tiben. Dawn ma' jezistux fil- kaz ta' Karlu Darmanin. Partikular iehor artistiku li bih jingharaf 

Karmenu Mallia minn Karlu Darmanin hu l- mod kif Karlu kien jghaqqad il- kartapesta ma' xulxin. Darmanin kien

jghaqqad ix- xoghol tieghu tal- kartapesta kollu kemm hu bil- gibs u l- kolla. It- teknika wzata minn Karmenu Mallia ix-

xoqqa bil- kolla biss. Din it- teknika hi wahda mill- ftit gheliem li jaghzlu lil Karlu Darmanin u lil Karmenu Mallia minn

xulxin. Karatteristika ohra ta' Karmenu Mallia li taghzlu mill- imghallem tieghu Karlu Darmanin, hu li Karmenu tbieghed

mill- istil purista u romantiku ta' Karlu. Mallia baqa' purista fl- istil tieghu. Baqa' jimrah wara l- immaginazzjoni artistika tal- 

imghallem tieghu Karlu Darmanin fit- tqassim tal- panneggi fl- ilbies tal- istatwi mahduma minnu. Imma mal- istil romantiku

u purista li kiseb minghand Karlu nibdew insibu l- istil movimentat tal- istatwarju Vincenzo Maria Cremona. Jidher, kif se

naraw aktar 'il quddiem li Karmenu Mallia kien influwenzat sewwa artistikament mill- istil haj u drammatiku tal- istatwarju

Vincenzo Maria Cremona. L- istatwarju Cremona beda l- hajja artistika tieghu bhalha xenografista fit- Teatru Rjal. F' dan ix- 
xoghol, trid u ma' tridx, ikollok tahdem fuq stil ezuberanti ghall- ahhar kif ukoll psewdo - Barokk. Niftakru li l- opra u t- 

teatrin mhux biss m' humiex xoghliet devozzjonali imma xoghlijiet drammatici, mimlija hajja u mzewqa bl- ilwien li jsahhru.

Mallia jidher li ddakkar xi ftit mhux hazin mill- aspetti mlewna ta' Vincenzo Maria Cremona. L- angli tal- Lhudi li jzejnu

statwi kolossali kif ukoll xi gruppi ta' statwi li nsibuhom izejnu t- toroq tal- ibliet u l- irhula taghna fil- jiem tal- festi Maltin

huma xhieda ta' dan. Hekk ukoll l- anglu li kien izejjen il- vara tad- Duluri ta' San Pawl il- Bahar hu xhieda ta' element 

Barokk ta' Mallia li ra l- bidu tieghu mill- ideat ta' Cremona mhallat mal- istil purista li xi drabi jahbat jeghleb l- element

devozzjonali tal- istil purista u ma' jhalliehx jahkem daqshekk lill- ispettatur li jrid jimrah fl- ispiritwalita'. Biss minkejja dan,

l- element purista ta' Karmenu Mallia hu sfiq tassew li jaghmlu dehen li jkun skular genwin ta' Karlu Darmanin. Peress li

Karmenu Mallia kien apprentistat skular ta' Karlu Darmanin, dawk li xtaqu jahdmu xogholijiet artistici bdew jaraw f'

Karmenu Mallia l- ghazla awtomatika taghhom. Issa li miet is- surmast, immorru ghand l- iskular. Wara l- mewt  tal- kbir 

statwarju Karlu Darmanin jidher car li n- negozju ta' Karlu kellu jghaddi f' idejn l- assistent ufficjali ta' Darmanin, is- sur 

Guzeppi Cilia, imlaqqam ''Il- Bellettu'' u li kien ukoll minn Hal Qormi. Jidher li Karlu Darmanin ried li Guzeppi Cilia jkun il- 

werriet jew l- ghazla ewlenija biex jitkompla fejn hall hu. Hekk insibu fl- artiklu dwar il- mewt tal- kbir statwarju Karlu

Darmanin mitbugh fil- gazzetta Maltija, Malta Taghna tal- 11 ta' Dicembru, 1909, ftit wara l- mewt ta' Karlu. F' dan l- artiklu 

jissemma' espressament li n- negozju ta' Darmanin, sahansitra l- istess hanut tax- xoghol ta' Karlu kien se jibqa' mixi taht

id- direzzjoni jew tal- manigment tal- assistent ta' Karlu Darmanin, Guzeppi Cilia. Barra dan l- artiklu li hu car hafna, s- Sur

Renzo Gauci, waqt li kien qed jaghmel xoghol ta' restawr fuq il- vara processjonali tal- Madonna  tar- Ruzarju mahduma

minn Guzeppi Cilia ghall- knisja Parrokkjali ta' H' Attard sab biljetti tat- tombla li fuq wara taghhom kien hemm mitbugh

avviz promozzjonali dwar il- hanut tax- xoghol ta' Guzeppi Cilia u f' dan ir- reklam, l- iskular ta' Karlu Darmanin, Cilia

jidentifka lilu nnifsu bhala ''successore di Carlo Darmanin''. Biss minkejja  dan ir- reklamar qisu jidher li Guzeppi Cilia ma'

hax f' idejk dak il- monopolju esklussiv, dak li bl- Ingliz jghidu the upper hand u l- fortuna jidher li hadmet favur Karmenu

Mallia, imlaqqam il- Lhudi milli favur Guzeppi Cilia. Din l- idea tas- successur ta' Karlu Darmanin hadmet ferm aktar favur

l- istatwarju Karmenu Mallia u ghenitu tassew fil- karriera artistika tieghu liema karriera ssarrfet ta' success shih u

voluminuz. Il- klijentela ta' Karlu Darmanin, wara l- mewt tieghu bdew jitfghu harsithom fuq Karmenu Mallia. Filfatt,

Karmenu kompla hafna aktar xoghlijiet, anki xoghlijiet mhux mitmuma ta' Karlu Darmanin. Hadem ukoll xoghlijiet li l-

abbozzi taghhom hadimhom Karlu u Karmenu wettaqhom hu. Parti mill- istatwi tal- armar maghrufin bhala ''l- gruppi''

huma xoghol ta' Karmenu Mallia imma li kienu mmudellati minn Darmanin. Bejn l- 1910 u l- 1930 meta dan Karmenu

Mallia, wara l- mewt ta' Karlu kellu jfendi ghal rasu sar l- aktar artist popolari f' Malta. Mhux biss dan, imma bhala

xoghlijiet artistici, Mallia hadem ferm aktar xoghlijiet milli hadem Guzeppi Cilia. Dan hu ghelm car kemm il- popolarita ta'

Karmenu Mallia bhala statwarju kienet ferm akbar minn dik ta' Cila, il- Bellettu. Jidher li Guzeppi rtira sew mit- tellieqa 

ghas- successjoni ta' Karlu Darmanin. Hemm imbaghad fattur iehor li ta' spinta kbira lil Karmenu Mallia fil- hidma artistika

tieghu ta' statwarju. Gara li meta miet il- Princep tal- istatwarji, Karlu Darmanin, il- werrieta meta gew ghall- halta u l- 

qasma, qatughha li jbieghu l- ghodod kollha statwarja lil Karmenu Mallia. Dawn l- ghodod ma' kienux biss l- ghodod li

bihom kien jahdem ix- xoghlijiet tieghu Darmanin, imma kienu wkoll il- hafna u hafna forom mahduma minn Karlu, li hu 

stess kien jahdem u jifforma bihom ix- xoghlijiet tieghu, liema xoghlijiet kienu tal- iprem u l- ifjen kwalita. Karmenu Mallia

xtara dawn l- ghodod u dawn il- forom bil- jedd kollu li juzahom fix- xoghlijiet tieghu. Ghalhekk fihom sab sodda mifruxa

tajjeb li bil- Malti, lesta kwazi biex jorqod fuqha. Nghidu kwazi ghax ghalkemm il- forom ghandhom sehem wahdieni fil- 

hidma statwarja fix- xoghol tal- kartapesta, il- hila teknika partikulari ghal kull artist individwali ghandha s- sehem, ix-

xoghol u l- hila ghal kollox partikulari taghha. Personalment nahseb li dawn il- forom u l- ghodod dahal ghalihom Karmenu

Mallia ghax Guzeppi Cilia kien diga' nqata' mit- tellieqa. Dan il- fenominu gab kaos shih fuq l- attribuzzjoni tax- xoghlijiet 

ta' Karlu Darmanin u Karmenu Mallia. Fejn ma' kienx hemm dokumentazzjoni cara, inghata bidu ghal tahwid ta'

attribuzzjoni, jigifieri min ikun hadem din jew  dak ix- xoghol artistiku ghax bil- forom f' idu, Karmenu Mallia u Karlu

Darmanin thalltu sewwa u saret iebsa hafna biex tghid min hu l- awtur  tal- opra artistika.  Illum li qed isir hafna restawr ta'

xoghlijiet kemm ta' Darmanin kif ukoll ta' Mallia bdew jinkixfu certu partikularijiet ta' wiehed u tal- iehor. Diga semmejna l- 

finezza fix- xoghol. Ghal Karmenu Mallia certa teknika ta' finezza kienet tghaddi u bhal donnu Karmenu Mallia ma' kienx

jaghti kasha. Ghal Karlu Darmanin kienet xort' ohra. Din il- finezza kienet tant importanti u mehtiega. Jidher li Karmenu

ghogbitu l- hajja ta' ghazeb jew ta' guvni. Forsi l- hajja xi ftit jew wisq libertina ta' bniedem li jghix  bhala guvni kienet 

tappella ghalih hafna u kienet togghbu wkoll. Dan nistghu nghiduh bla tlaqliq ghax Karmenu Mallia dam jahsibha sew sa

ma' zzewweg. Karmenu dam sa ma' kellu 40 sena bhala ghazeb. Nistghu nghidu li zzewweg xi ftit jew wisq tard meta 

wiehed iqabbel l- eta' medja meta wiehed kien jidhol fir- rabta taz- zwieg. Naturalment ma' kienx xi xih! Kemm dam

jahdem ma' Karlu Darmanin, Karmenu Mallia kien ghazeb. Karmenu dahal fir- rabta taz- zwieg nhar is- 26 ta' Jannar

1909. Iz- zwieg kien iccelebrat fil- knisja Parrokkjali ta' San Gorg Martri, Hal Qormi, It- tfajla li maghha hu ddecieda li

jqatta' l- kumplament ta' hajtu kienet Josepha nee' Muscat, bint Thomas u Concepta nee' Theuma. Il- weghdiet taz- zwieg

jew ahjar is- signor si nghataw fil- prezenza tar- Reverendu Dun Emmanuel Pace bhala l- qassis li jbierek iz- zwieg f' isem

il- knisja flimkien mal- prezenza tax- xhieda li kienu Francesco Zammit u Giorgio Scerri. Meta l- koppja Carmelo u

Josepha zzewwgu marru joqoghdu fid- dar li diga' semmejna, jigifiieri dik ta' 21, Triq San Guzepp, Hal Qormi. Karmenu

Mallia kien pijunier  meta twaqqaf il- kumitat tal- festa ta' San Gorg Martri, nhar id- 29 ta' Gunju 1919. Filfatt kien wiehed 

mill- ewwel membri meta nholoq il- Kumitat Festi Esterni tal- parrocca ta' San Gorg Martri gewwa Hal Qormi. F' dan il- 

kumitat organizzattiv tal- festi ta' barra tal- parrocca ta' Hal Qormi, Karmenu Mallia kellu l- kontroll kwazi shih tal- armar u 

tat- tizjin tat- toroq. Bhala artist renomat u maghruf u fl- istess hin wild Hal Qormi ma' setax ma' jkunx hekk. Kien xieraq li 

dan l- artist ikollu f' idejh it- tregija artistika shiha tal- armar ta' barra. Din il- kariga ghenet hafna biex Karmenu Mallia jkun

ikkummissjonat mill- istess kumitat organizzattiv ix- xoghlijiet ta' statwi li nhadmu f' dak il- perjodu ta' zmien biex izejjnu lil

belt Pinto ddedikata lil San Gorg Martri, biex tkun l- isbah belt armata b' tant xoghlijiet ta' arti tassew sbieh. Hekk insibu li 

meta ltaqa' dan il- kumitat fl- 1919, f' din l- ewwel seduta kien gie deciz u maqbul mill- membri kollha ta' dan il- kumitat

organizzattiv li Karmenu Mallia kellu jahdem tmienja u ghoxrin anglu jew puttinu biex jintramaw kollha tul triq il- Kbira sal- 

Abbatija fl- istess belt. Hafna jsostnu li l- parti l- kbira assoluta tal- istatwi tal- armar ta' barra huma xoghol li hargu minn 

idejn Karmenu Mallia. Fi zgur li hadem l- angli li jintramaw fi triq Anici. Hadem ukoll l- istatwi taz- zewg papiet li jintramaw

fuq iz- zuntier tal- knisja ewlenija ta' din il- parrocca. Hadem ukoll l- istatwa ta' San Gorg fil- Glorja. Ghamel ukoll ghal din

il- Belt l- isiatwa hekk maghrufa bhala ''ta' Beirut''. Kien b' insistenza ta' Karmenu Mallia li sar tibdil fit- tqassim tal- armar 

ta' zewg angli u zewg trofej. Din it- tifsila ghadha tinzamm tul Triq il- Kbira sal- lum. Naturalment issa li ghadda ghadd ta'

snin gmielhom mill- mewt ta' Karmenu Mallia, l- figura u l- karattru ta' dan l- artist bdew xi ftit jew wisq jiccajpru. Biss minn

ritratt li ghandna tieghu nistghu niehdu xi mpressjonijiet tieghu wkoll u jkollna hjiel wkoll tal- karattru tieghu. Ir- ritratt (li

hemm fil- bidu ta' din il- bijografija) jurina li Karmenu Mallia kien bniedem mibni f' dik li hi statura tal- gisem. Kien ragel 

pulit, mislut u kien jaf izomm ruhu wkoll. Jidher li kien izomm xaghru pulit hafna. Il- moda tax- xaghar, dak iz- zmien kien li

jinzamm qasir. Kien ihobb ukoll jilbes l- ingravata li naturalment kienet tixhed li Karmenu Mallia ma' kienx ragel li jhobb

jintelaq malajr. Wiccu kien pjuttost tawwali. Bhala mghallem istruwit kien  ihobb izomm il- mustacci. Il- mustacci huma 

mizmuma puliti hafna u jidher li kienu jaslu sax- xofftejn biss. Ghajnejh kienu penetranti hafna u hugbejh puliti wkoll.

Wiehed jinnota li bejn l- ghajnejn ma' kellux xaghar. Xi haga partikulari li taghmel il- wicc tant sabih u li jigbdek. L-

imnieher kien pjuttost ippuntat u xi ftit tawwali. Huma karatteristici li jaghtu serjeta' kbira lill- wicc. Karmenu Mallia kien

allura ragel sabih u li jigbdek u zgur li kienu hafna dawk in- nisa li hadu grazzja mieghu sa ma' huwa sab u ghazel is- 

siehba tieghu li maghha qasam hajtu. Zgur li ma' kienx ragel qasir u kien tal- anqas jilhaq in- normalita' ta' tul tal-

maggoranza tal- irgiel Maltin. Kien ukoll ihobb jilbes is- sidrija li certament kienet taghmlu bniedem pulit hafna. Dan l- 

istatwarju ma' kienx izomm ruhu pulit f' Jum il- Hadd biss jew kif nghidu meta jkun imbiddel. Kien izomm ruhu ta'

mghallem anki fl- ilbies tieghu waqt li jkun qed jahdem. Fir- ritratt (li nsibu fil- ktieb bijografiku bl- isem ta' ''Karmenu Mallia

u ibnu Xandru, miktub minn Stanley Mangion u Christopher Magro), huwa zgur waqt il- hin tax- xoghol, insibu lil Karmenu

Mallia libes pulit hafna. L- istess ritratt jurina lil Karmenu Mallia libes il- kappell, qmis bil- komma twila, sidrija, zarbun u

ngravata. Il- qalziet jitla' 'l fuq sa kwazi 'l fuq miz- zaqq. Il- qaghda tal- kappell turina li l- waqt li dan ir- ritratt ittiehed kien 

waqt il- hin tax- xoghol. Il- kmiem tal- qmis jitilghu sew 'l fuq mill- pala tal- id. Dan kollu jurina li anke waqt il- hin tax-

xoghol  Karmenu Mallia kien ihobb izomm ruhu sewwa mil- lavranti tieghu. Hemm ukoll il- firma tieghu li twettaq u

tikkonferma  dan l- aspett tal- karattru tieghu. Il- firma ta' Karmenu Mallia kienet wahda pjuttost pulita, tingharaf sewwa, 

mhix imgerfxa, metikoluza u tidher li hi firma mhazza b' ghaqal. Dawn il- karatteristici ta' din il- firma juruna certa dinjita li 

biha kien imzejjen Karmenu Mallia. Ma' jidhirx fiha gheliem ta' suppervja jew kburija. Imma fl- istess hin turina li Karmenu

Mallia ma' kienx bniedem mitluq, imgerfex u mharbat. Karmenu kien jaf izomm saqajh mal- art, konxju tal- qaghda tieghu

fis- socjeta' u ghalhekk jipprezenta ruhu b' ghaqal dinjituz li jaghmlu bniedem irrispettat mis- socjeta' in generali. Biss 

ghandna wkoll stejjer li jitfghu lil Karmenu Mallia ftit lura fejn jidhol il- karattru tieghu. L- ewwel li jissemma' hu l- vizzju ikrah

tax- xorb. Karmenu kien ihobb jixrob hafna nbid kif ukoll birra. Il- qatra kienet tistordih sewwa u mhux l- ewwel darba li

kien jispicca fis- sakra jixxengel 'l hawn u jixxengel 'l hinn. Wiehed jahseb li dan il- vizzju kien jitfghu lura hafna mix- 

xoghlijiet artistici tieghu. Mhux l- ewwel darba li kien ikollu garr mill- klijenti tieghu dwar l- aspett  ta' krastinazzjoni fix- 

xoghlijiet tieghu. Insibu wkoll li dan l- aspett negattiv tal- karattru ta' Karmenu Mallia dahhlu anki f' inkwiet kbir. Hekk

nistghu nsemmu meta sab ruhu fl- inkwiet minhabba fid- dewmin tal- hidma tieghu mal- Kumitat Organizzattiv tal- festa ta'

San Gorg ta' Hal Qormi dwar it- 28 puttin tal- kartapesta. Il- kumitat tant kien imxebba' b' dan id- dewmin fix- xogholijiet 

ikkummissjonati lil Karmenu Mallia li l- istess kumitat iddecieda li jiftah kawza fil- qrati civili kontrih biex issir pressjoni kbira

fuqu biex izomm kelmtu u jlesti x- xogholijiet ikkummissjonati lilu. Frott ta' din il- kawza jidher li ntlahaq ftehim bejn

Karmenu Mallia u l- Kumitat Organizzattiv Festi Esterni. Karmenu ntrabat li l- puttini kellhom ikunu ta' kwalita' artistika

gholja, b' ghajnejhom tal- hgieg u jiehu hlas moderat. Jidher li bis- sahha tal- kawza miftuha kontrih, Karmenu Mallia lesta

dawn il- puttini sal- festa ta' San Gorg tal- 1922. Dwar dawn il- puttini nsibu li fl- 1923 sarulhom il- kandilabri li ghandhom f'

idejhom biex issebbhuhom. Fl- 1933, b' decizzjoni tas- seduta tat- 13 t' Ottubru, 1932 dawn il- puttini kienu rrestawrati (l'

accomodatura dei puttini). Il- problema tal- krastinazzjoni, jigifieri li jhalli mill- lum ghal ghada kienet tinkwieta sewwa lill- 

klijentela ta' Karmenu Mallia. Hekk insibu li meta Karmenu kien ikkummissjonat jahdem l- istatwa tal- Granmastru L' Isle

Adam, li jintrama nhar il- festa ta' San Guzepp fir- Rabat (Malta), nsibu klawsola li tghid precizament hekk ''Jekk Mallia ma'

jlestix l- istatwa fil- hin ikun suggett ghall- multa ta' lira u ghaxar xelini.'' Mill- banda l- ohra x- xoghol tal- istatwa tal-

Granmastru L' Isle Adam turina li fejn ried jew forsi ahjar fejn kien jaqbillu, Karmenu Mallia kien ihobb u kien jaf jirsisti biex

ilahhaq fil- hin xoghlijiet ikkummissjonati lilu. Il- kuntratt tal- kummissjoni ta' din l- istatwa sar fis- 17 ta' Novembru, 1912.

Id- data tat- temma ta' din il- kummissjoni artistika kellha tkun il- 31 ta' Dicembru, 1912. Dan ifisser li Karmenu Mallia kellu

jlesti din l- istatwa monumentali prattikament f' anqas minn xahar u nofs biss. Altru kienx ihaffef fix- xoghlijiet tieghu meta

ried hu! Din il- qatra gabet kummenti li jlumu lil xulxin fil- kitbit li saru fuq il- kwalitajiet tax- xoghlijiet ta' Karmenu Mallia. 

Hawn min jemmen u jirrakonta li l- ahjar xoghlijiet li hargu minn idejn Karmenu Mallia, kienu dawk ix- xoghlijiet li waqt li

kien qed jahdimhom, magenbu kien ikun hemm xi flixkun inbid u waqt li jahdem ilegleg ghasir il- gheneb. Ohrajn izommu 

li l- isbah xoghlijiet tieghu zgur li hargu minn idejh meta ma' kienx ikun xurban u allura  kien ikun f' sensih. Iebsa biex tghid

liema hi t- tajba minnhom. Tal- ewwel tista tfisser biss bhal meta wiehed, waqt li jkun qed jahdem jiehu nifsijiet ta' sigarett,

f' waqtiet tax- xoghol. Allura xorb ikkontrollat li jista' jaghti nifs u serhan. Nahseb illi fil- fehma ta' bosta, biex taghmel 

kapulavuri bhalma huma d- Duluri ta' San Pawl il- Bahar u l- istatwa tant sabiha ta' Santa Venera ghall- parrocca li ggib l- 

istess isem, zgur ma' tridx tkun mejjet fis- sakra bla ma' tista taghraf art minn sema. Forsi hawnhekk wiehed jistaqsi x' 

kienet ir- raguni ghala Karmenu kien ihobb jixrob? Forsi setghet kienet xi dizappunt f' hajtu jew semplici vizzju li nhakem 

bih tul il- medda tas- snin. Difficli hafna biex tghid ghax issa li ghaddew hafna snin, affarijiet bhal dawn jinsatru u jintesew.

Hemm imbaghad element iehor interessanti. Nafu li Karmenu Mallia kien ikun jahdem fil- hanut tieghu f' Hal Qormi 

filghodu biss, sa nofsinhar. F' nofsinhar kien imur jiekol u ma' jergax lura fil- hanut tax- xoghol tieghu. Wara nofsinhar sa

filghaxija, il- hanut kien jiehu hsiebu l- lavrant tieghu li kien l- Imqabbi, certu Anthony Zammit. Hi haga tassew kurjuza w

iggaghlek tahseb, tirrifletti u forsi timrah xi ftit izzejjed fil- hsibijiet tieghek. Jidher bic- car li Karmenu Mallia kien izomm it- 

tradizzjoni tal- ghajdut li l- Qriema huma biss irgiel sa nofsinhar. Nafu li s- sengha tradizzjonali  tal- Qriema hi l- ghagna u 

l- hbiz tal- hobz. Din is- sengha titlob qawmien kmieni u tbakkir biex il- mara tad- dar, filghodu ssib tixtri hobz frisk u jfuh. 

Kienu jahdmu sa nofsinhar. Kif idoqq nofsinhar kienu jmorru jimlew il- hawsla, jixorbu xi pinta nbid u erhilhom ghar- raqda

biex, x' aktarx kif idoqq nofsillejl jergghu jibdew  jaghgnu u jahzbu l- hobz. Forsi hawnhekk jaqbez xi hadd u jesklama, ''

Karmenu Mallia kien statwarju u mhux furnar! '' Dak li jkun ikollu ragun u nbaxxulu l- kappell! Imma, jidher hej li Karmenu

Mallia kellu orarju li kellu minn tal- habbiez l- aktar fejn jidhol f' nofsinhar. Mid- dehra kien ihobb imur jiekol, jixrob xi pinta 

nbid, jorqod raqda tajba u fil- fond u filghaxija jkompli fil- hidma socjali tieghu li kien ihobb jghix, fosthom dik li kien 

membru attiv fil- kumitat tal- armar. Almenu hekk jaghti li wiehed jahseb jekk jimxi max- xhieda li hallewlna. Karmenu 

Mallia, '' Il- Lhudi '' kellu passjoni ohra f' hajtu li forsi setghet kienet element fil- karattru tieghu wkoll. Dan Karmenu Mallia

kien ippassjonat wara l- figuri ta' persuni Lhud. Kellu certu fissazzjoni kbira lejn il- figura Lhudija. Il- figuri li kien jahdem

Karmenu kien ried jahdimhom bil- karattri Lhud. Nghiduha kif inhi, l- figuri Lhud kien iqaxxarhom fil- personalita' taghhom

u kienu johorgulu tassew. Il- manigoldi Lhud. Ir- Rabbini. Dawn huma kollha figuri fix- xoghlijiet tieghu li johroghom mill- 

qalb anzi mill- qiegh ta' qalbu ghax kienu l- favoriti tieghu. Ma' kienx ikun kuntent  fix- xoghlijiet tieghu qabel jara jispikkaw

il- karatteristici Lhud fil- milja taghhom. L- hena ta' Karmenu Mallia kienet li jahdem angli u personaggi mehuda mill- Kotba

Mqaddsa u li kienu jintramaw  fit- triqat tal- ibliet u tal- irhula taghna l- Maltin. Karmenu Mallia kien tant japprezza l- ilwien

tal- ilbies Lhudi. Ghal- Lhudi ma' kienx hawn isbah mill- ilbies Lhudi ghax fih kien jara lbies mimli lwien kuntrastanti ghall-

ahhar. Karmenu kien ta' sikwit ihobb itenni li dejjm xtaq u ried li l- istatwi mahduma minnu jarahom qishom Lhud tassew. 

hekk biss kien ihoss li rnexxewlu. Kien minhabba din ix- xehta partikulari tieghu li tghagnet fih bhala passjoni jew namur li

Mallia sar statwarju addattat biex jahdem vari  tal- Gimgha l- Kbira. Jidher li din ix- xewqa mnissla go fih kien ihobb juriha

b' certu fissazzjoni pubblika, tant li Karmenu Mallia kien filfatt imlaqqam il- Lhudi. Il- laqam originali tal- familja ta'

Karmenu Mallia kien dak Tal- Gallett. Filfatt, kif kien qal is- Sur George J. Cassar, f' Ghawdex il- laqam li bih kien maghruf

Karmenu Mallia ma' kienx il- Lhudi imma Tal Gallett, il- laqam propju tal- familja tieghu. Il- laqam tal- Lhudi kien tant qawwi

, maghruf u mxerred qalb in- nies f' Malta li sahansitra wirtitu wkoll il- familja tieghu. Ibnu Xandru wkoll baqa' maghruf

bhala l- Lhudi. Huwa mportanti hafna li nifhmu r- raguni li Karmenu Mallia nghata dan il- laqam ghax malajr tista' titwieled

f' mohhna xi impressjoni li Karmenu Mallia nghata dan il- laqam minhabba xi kwalitajiet negattivi fil- karattru tieghu. Il- 

kavallier Rafel Bonnici Cali' jikteb hekk  fuq Karmenu Mallia dwar l- aspett tal- laqam tieghu kif kien maghruf bhala '' Il-

Lhudi ''. 

                                                ''Karmenu kien Qormi u laqqmuh il- Lhudi mhux ghax kien Lhudi,
                                                imma aktarx ghax kien jahdem l- istatwi tal- Qaddisin, fosthom l- 
                                                Appostli li kienu Lhud u kien jghid li l- ilbies tal- Lhud ma' kienx 
                                                hawn isbah minnu billi fih hafna lwien kuntrastuzi. U erhilu jredden,
                                                meta jkollu xi qatra nbid zejda f' rasu, li San Pietru tixraqlu libsa
                                                safra u mantell ikhal, San Pawl libsa hadra u mantell ahmar, u jibqa'
                                                sejjer sa ma' jsemmi l- qaddisin kollha, l- irgiel u nisa, sal- Madalena
                                                li kellha libsa ffaxxjata safra u vjola, cinturin tad- deheb u x' naf jien.
                                                Insomma tih jithaddet fuq il- Lhud u xejn aktar.''
                                                                                                                                                                                                    L- istatwarju Mqabbi, Anthony Zammit jidhol fix- xenarju artistiku tal- hajja ta' Karmenu Mallia, hekk maghruf bhala l- Lhudi

fis- snin meta Karmenu Mallia kien qed jahdem it- tliet statwi tal- virtuijiet fil- gebla Maltija li tqeghdu fuq il- fontispizju tal- 

Knisja Parrokkjali tal- Imqabba, rahal twelid Anthony Zammit li kien imlaqqam bhala Ta' Sant' Antnin. Filfatt Zammit hass 

fih l- ispirazzjoni artistika tieghu biex jibda jahdem ta' statwarju fis- sena 1898 meta nhadmu dawn it- tliet statwi allegorici 

tal- Fidi, tat- Tama u tal- Karita'. Hawnhekk Anthony Zammit kien ghadu daqsxejn ta' tifel u bhala tifel, dan Anthony kienu 

jsibuh bhala Toni. L- iskultur Karmenu Mallia kien iqabbad lil Toni jahdimlu f' dawn  l- istatwi tal- gebel, ovvjament biex

Karmenu jistudja x- xehta artistika ta' dan it- tfajjel. Karmenu fehem li dan id- daqsxejn ta' tfajjel kien jipprometti sewwa fis-

sengha tal- iskultura u dik statwarja li biha kien jaqla x' jiekol Karmenu Mallia ghax Toni wera li kien tassew bniedem ta' 

hiliet artistici u b' aktar tahrig u esperjenza f' dan il- qasam ta' xoghol, kien zgur li ghad jirnexxi u jipprometti. Intant, 

Karmenu Mallia hajjar lil Anthony Zammit imur jahdem mieghu fil- hanut tax- xoghol gewwa Hal Qormi. Jidher li dan 

Anthony Zammit ma tantx kien ihobb ibiddel il- hajja tax- xoghol. Tant li nsibu ritratt fejn fih naraw lil Karmenu Mallia u lil

Anthony Zammit flimkien ma' ragel iehor anonimu li qeghdin jippuzaw quddiem il- hanut tax- xoghol ta' Karmenu Mallia 

gewwa Hal Qormi. Fih hemm miktub, Statuario e Modellatore. F' dan ir- ritratt naraw lil Anthony Zammit mhux aktar issa 

tifel imma ragel matur sewwa, liebes il- beritta u zgur hu ta' mezza eta', forsi f' dawk l- erbghinijiet. Zgur li Anthony Zammit

kien kuntent jahdem ma' Karmenu Mallia u din il- kuntentizza zgur li qanqlet relazzjoni ta' haddiem u min ihaddem. Din ir- 

relazzjoni hi tipika go stabbilimenti zghar fejn min jahdem u min ihaddem jkunu tant qrib xulxin. Isiru jafu lil xulxin tant sew

u tajjeb li jsiru hbieb kwazi tal- qalb. Nafu li Karmenu Mallia kien jafda hafna lil Anthony Zammit. Il- hanut tax- xoghol ta' 

Karmenu, minn wara nofsinhar sa filghaxija kien jitmexxa minn dan Anthony. Kif diga' rajna, Karmenu Mallia ma' kienx

jerga' lura jahdem wara l- ikla ta' nofsinhar. Anthony Zammit kien bniedem imidd ghonqu ghal kull xoghol fis- sengha tal- 

istatwarju. Kien jishaq il- karti biex jinhadmu fil- kartapesta. Kien hili jirfina l- istatwi mahduma u kien hili wkoll fix- xoghol 

taz- zebgha. Zgur li dan Zammit tkisser sewwa fis- sengha statwarja. Karmenu Mallia kien mohhu mistrieh sewwa b' dan

Zammit u minn naha l- ohra jidher li Zammit dejjem hareg ta' ragel lill- imghallem tieghu Karmenu Mallia. Illum il- gurnata

ghad hemm wild il- gidd ta' Karmenu Mallia li ghadhom jghixu fil- belt ta' Pinto, jigifieri gewwa Hal Qormi. Dan x' aktarx 

minn naha ta' hutu. Karmenu Mallia kellu biss zewgt' itfal. L- ewwel wild kien it- tifel tieghu Xandru li hu msemmi hekk ghal

missier Karmenu, Alessandro. Xandru ghamel zmien joqghod u jahdem Hal Qormi fid- dar kbira ta' missieru stess. Imma 

kellu jhalli daru li ma' kinitx propjeta' tieghu ghax kienet ghandu b' kera u ghazel li jmur joqghod Bormla u jahdem 

hemmhekk ukoll. Imbaghad Karmenu Mallia kellu tifla. Din kien jisimha Cetta. Cetta zzewget lil Pawlu Cutajar li kien mir- 

Rabat, Malta. Il- koppja Cetta u Pawlu ma' kellhomx tfal. Fil- bidu, Cetta u Pawlu kienu joqghodu Hal Qormi gewwa Victory

street. Imbaghad marru joqoghdu f' dar fi Triq il- Kbira gewwa Hal Qormi stess. Karmenu Mallia kellu tahdem mieghu 

seftura li kien jisimha Tereza Camilleri. Jidher li din il- mara kienet saret, biex nghidu hekk, wahda minn tal- familja tant li 

kienu jsejhulha z- zija Tereza. Din Tereza, meta kibret irtirat fl- isptar Has- Serh, illum maghruf bhala Residenza ta' San

Vincenz, komuniment maghruf bhala l- Imgieret. Karmenu Mallia halla din id- dinja nhar it- 3 t' April, 1931. Ic- certifikat tal-

mewt tieghu jghid hekk:

                                      ''Anno Domini millesimo nongentesimo trigesima prima (1931) die tertia
                                      (3) mensis aprilis Carmelo Mallia conjux Josepha Muscat filiius vero
                                      defunctorum Alfonsius Alexander et Antonia Theuma olim coniugi anno
                                      aetatis suae sexagesima quarto (64) in via San Guseppe hujus civitatis
                                      Pinto in communione Sanctae Mater Ecclesia in domo habitationis suae 
                                      no. 21 animam Dei reddit hora 8 pm cujus corpus sepultus est in hac 
                                      Ecclesia part S, Georgii M in tumulo eminla no. 11 corsea maggiore
                                      Reverendissimo Parochus hius Ecclesia Sancti Georgi confirmis die 
                                      trigesima prima (31) mensis elapsi Martius sanctis eorumque viatico
                                      refectus die prima (1) currentis Aprile per viceparochum addictum
                                      Ecclesiae Domini Sebastiani ab hujius civitatis Joannem Psaila et die
                                      tertia ejusdem mensis Sancta unctione roboratus per confirmationis vice
                                      parrochum Psaila.''

Bl- ilsienna din tinqara hekk:

                                      ''Fis- sena tal- Mulej, elf disa' mija u wiehed u tletin (1931) fit- tielet jum tax-
                                      xahar t' April, Carmelo Mallia, ir- ragel ta' Guzeppa Muscat, wild naturali 
                                      tal- mejtin Alfonsju Xandru u martu Antonja Theuma, fl- ghomor ta' erba' u
                                      sittin sena (64) radd ruhu 'l Alla fid- dar tieghu fejn kien jghammar f' numru
                                      21 fil- belt twelidu ta' Pinto, f' ghaqda shiha mal- knisja Qaddisa u Omm fit-
                                      8 ta' bil- lejl. Il- katavru tieghu ndifen f' din il- knisja ta' San Gorg Martri f' 
                                      qabar numru 11 fil- korsija ewlenija. Nhar il- 31 tax- xahar li ghadda ta' Marzu
                                      rcieva d- dilka. Nhar l- 1 t' April tax- xahar kurrenti rcieva l- vijatku minghand
                                      il- viciparroku assenjat fil- Knisja ta' San Bastjan tal- istess beltu, Giovanni 
                                      Psaila u fit- tielet jum tal- istess xahar, il- viciparroku Psaila amministralu l-
                                      Grizma Qaddisa tal- morda.''

Nahseb li minn din il- kitba wiehed jista jiddeduci li Karmenu Mallia miet f' daru wara li ghadda minn xi marda qasira

hafna li wara erbat' ijiem hu temm hajtu fuq din l- art. Agunija ta' erbat' ijiem li rat il- bidu taghha meta rcieva s- sagrament

imqaddes tat- Tqarbin. Filfatt Karmenu Mallia miet kawza tat- tetnu. Dan ifisser li Karmenu Mallia seta' rifes jew mess 

hadid imsaddad u sfortunatament ma' tax kaz jew ma' rrejalizzax il- konsegwenzi gravi meta jigri dan. Ghalhekk il- mewt

ta' Karmenu Mallia hi wkoll twissija ghalina biex jekk indahhlu xi hadid imsaddad jew mahmug ghandna niehdu mill- 

ewwel  it- titqiba tat- tetnu. It- tobba jghidulna li jekk wiehed jaqbdu t- tetnu, l- ahhar sintomu li bih jista' jsalva hajtu hu l-

ebusija tax- xedaq. Jekk it- tetnu jasal s' hawn, igri l- isptar ghall- kura ghax ikun l- ahhar cans li tista' ssalva hajtek. Mill- 

bqija fi tlett ijiem jew forsi erba' tista' tingarr. Mill- kitba li rajna jidher car daqs il- kristall li l- mewt ta' Karmenu Mallia kienet

mewta tajba, f' ghaqda shiha mal- Knisja li lkoll bhala familja maghquda kienu tant ihobbu. Fuq il- funeral tieghu ma' nafu

xejn. Biss wiehed jista' jimmagina li Karmenu Mallia bhala bniedem ferm  maghruf fl- arti statwarja fil- funeral tieghu, kellu

participazzjoni qawwija ta' nies li xierku l- familja tieghu f' mument hekk iebes tal- hajja li kull bnidem igarrab fit- telfa ta' xi

hadd ghaziz u tant qrib tieghu. Meta miet Karmenu Mallia nistghu nghidu li kienet mietet persuna tant prominenti li tat

sehem tant qawwi biex l- arti statwarja fil- gzejjer Maltin tibqa' miexja 'l quddiem, mimlija hajja, energija u zaghzugha. Ta'

dan Karmenu Mallia jisthoqqlu tant gieh ghax radd lil art twelidu kapulavuri artistici sbieh u kbar. 


Xi xoghlijiet ta' Karmenu Mallia: Vari tal- Ġimgħa l-Kbira ... u Statwi Reliġjużi oħra għall- Knejjes


Li Karmnu Mallia kien igawdi fama tajba bħala statwarju meta miet Darmanin jixhdu l- fatt li fl- 1914 beda jingħata l-

kummissjoni biex isawwar sitt vari tal- Ġimgħa l- Kbira għall- purċissjoni tan- Nadur, Għawdex, li kienet bdiet toħroġ bi tliet

statwi eżistenti fl- 1913. Fl- 1914, sawwar il- vari tal -Ort fil- Ġetsemani u r- Redentur li tħallset minn Mikiel Borg li kien

jaħdem fuq il- laneċ. Fl- 1915, magħhom żdiedu l- Flaġellazzjoni mal- Kolonna, I- Ecce Homo, il- Kruċifissjoni (l- Vara l-

Kbira) u I- Veronika li ħallas l- ispejjeż tagħha Ġanni Cauchi. Mal- milja tas- snin, dawn il- vari nbidlu kollha ħlief il-

Veronika li għadha toħroġ proċessjonalment sal- lum, għalkemm fl- 1987 żidulha tifla magħha li, fl- opinjoni ta' xi whud, hu

żball għax meta jsir hekk, ma tiġix rispettata l- etika professjonali li, bi dritt, għandu jgawdi l- awtur oriġinali. Il- Vara l-

Kbira mingħajr il- figura tal- Maddalena) għadha teżisti f' niċċa fil- knisja parrokkjali bħala t- titular tal- Artal tal- Kurċifiss.

Wieħed ma jistax ma jinnotax li l- wiċċ tal- Veronika nħadem fuq forma ta' wiċċ femminili li qabel kienet ta' Darmanin għax

tixbah perfettament lill- Veronika ta' Ħal Qormi li hi xogħol ta' Karlu. Hawn ta' min isemmi żewġ xogħlijiet oħra li Mallia

sawwar għan- Nadur: fl- 1913 saret statwa sewda ta' San Pietru għall- okkażjoni tal- Kungress Ewkaristiku Internazzjonali

biex titbierek b' tifkira ta' dan l- avveniment u, f' sena mhix magħrufa iżda qabel l- 1921, issawwar grupp statwarju tal-

festa għall- pjazza tal- knisja, li kienet turi lil Ġesu qed jagħti l- imfietaħ lil San Pietru u s- salib lil San Pawl. Hawn irridu

niftakru li l- festa titulari tan- Nadur hi l- Imnarja, iġifieri l- Martirju ta' San Pietru u San Pawl. Mallia sawwar ukoll żewġ vari

oħrajn għall- purċissjonijiet tal- Ġimgħa l-Kbira. Fl- 1918, ħadem il- vara tal- Madonna tad- Duluri għall- Mosta, fejn

ċertament uża forom tal- uċuħ tal- Madonna u ta' San Ġwann li qabel kienu ta' Darmanim, ħaġa li wieħed jifhimha billi l-

vara kellha tkun konformi mal- istatwi l- oħrajn li kollha kienu xogħlijiet ta' Karlu. Fl- 1921, Karmnu pproduċa vara oħra

tad- Duluri, din id- darba għall- Isla, li kienet donazzjoni ta' Stefano Sant Angelo. Hemm bosta aktar xogħlijiet ta' Malliia fi

knejjes u ser insemmi lista ta' wħud minnhom biex wiehed jiehu idea tajba tal- firxa ta' statwi li ntużaw għal skopijiet

differenti:

L- Imqabba - sitt puttini kbar
Il- Furjana - loppa tat- tużell komposta minn tliet anġli kbar ta' tmien piedi
Ħal Luqa - tmien anġli għas- sepulkru
Il- Belt (San Pawl) - Santa Margerita Alacoque
Ħal Qormi (illum fil- kripta tal- knisja tal- Parroċċa San Bastjan) - Kurċifiss, San Ġużepp u l- Madonna tal- Karmnu
Tas-Sliema (Sacro Cuor) - San Franġisk
San Pawl il- Baħar: San Ġużepp u San Pawl
Diversi settijiet tal- Appostli li jintramaw fuq l- altari għal diversi parroċċi.

Jissemmew ukoll - minn lavrant ta' Mallia, Anthony Zammit - statwi tal- ġebel li jirrappreżentaw lil San Pietru u lil San Pawl

għall- faċċata tal- Knisja tan-Naxxar. Din hi indikazzjoni li Mallia (tkellimna dwar dan aktar 'il fuq). Kif rajna diga Karmenu

Mallia ġieli tqabbad jagħmel xogħol ta' restawr fuq vari, tant li jissemma mill- lavrant tiegħu Anthony Zammit, ir- Redentur

ta' Ħal Luqa (mhux dak li hemm illum) bejn l- 1919 u l- 1922 filwaqt li hu dokumentat li għamel xi restawr fuq xi vari tal-

Ġimgħa l- Kbira tal- Belt.


Statwi tal- festi għat- tiżjin tat- toroq:


L- aħħar tliet deċennji tas- seklu dsatax kienu raw żieda kbira fiċ- ċelebrazzjonijiet tal- festi esterni tat- titulari (u wkoll ta'

festi sekondarji) fl- irħula u l- ibliet Maltin u Għawdxin. Sar ukoll popolari ferm it- tfassil ta' statwi biex jiżżejnu t- toroq u l-

pjazzez tal- lokalitajiet differenti, li kienu jinkludu settijiet ta' puttini, anġli, profeti, Santi Padri, papiet, allegoriji u diversi

personaġġi konnessi mal- qaddis titulari ta' kull lokalità partikolari. F' dawn it- tliet deċennji, il- biċċa l- kbira minnhom

ħargu mill- bottegi ta' Karlu Darmanin u Vincenzo Maria Cremona iżda, wara li dawn mietu fl- 1909 u fl- 1912

ispettivament, l- aktar żewġ statwarji mfittxija kienu Ġużeppi Cilia ( il- Bellettu) u Karmnu Mallia (il- Lhudi), b' dan tal- aħħar

ikun aktar popolari u l- aktar wieħed li pproduċa xogħlijiet ta' dan il- ġeneru. Huma bosta x- xoghlijiet li wettaq Mallia għat-

tizjin tal- festi fit- toroq iżda dawn l- eżempji għandhom iservu biex niehdu idea tajba tal- kwantità kbira li pproduċa f' dan

il- qasam tal- mestier tiegħu:

L- Imqabba (festa ta' Santa Marija) - tnax -il Appostlu għall- misraħ ewlieni,
                                                         grupp kbir statwarju li juri I- Inkoronazzjoni tal- Madonna li jinklu di l-Missier Etern                                                                   flimkien ma' erba' anġli kbar u erba' oħra żgħar

Bormla - rappreżentazzjoni tad- Domma tal- Immakulata bid- dimonju mghaffeġ u s- simboli tal- erba' vanġelisti,
               il- Papa Piju X

Iż- Żurrieq (Madonna tal- Karmnu) - sitt profeti

Hal Qormi (San Ġorġ) - żewġ settijiet ta' tnax -il anġlu kull sett,
                                      sett ta' 28 anġli żgħar,
                                      San Karlu B.orromeo,
                                      San Ambroġ,
                                      San Pier Damiani,
                                      San Ġorġ fil- Glorja (attribuzzjoni)
                                      San Ġorġ jipprietka f' Beirut,
                                      zewġ gruppi li juru qtugħ ir- ras ta' San Ġorġ u San Ġorġ quddiem l- Imperatur Dijoklezjanu (dawn
                                      it- tnejn issawru fuq abbozzi li kien ħejja Karlu Darmanin).


Vari Titulari:


Karmnu Mallia hadem ukoll żewġ vari titulari: Santa Venera u l- Madonna tad- Duluri. Il- vara ta' Santa Venera, għall-

parroċċa tal- istess isem, iżżanżnet eżattament fl-1919. Saret a spejjeż ta' Tumas Dalli, benefattur tal- parroċċa, li għaliha

ħallas is- somma ta' €36. Il- wiċċ tal- vara nħadem fuq forma li darba kienet ta' Karlu Darmanin. Il- Madonna tad-

Duluri saret għall- parroċċa tal- istess isem f' San Pawl il- Baħar biex ħadet post vara oħra li kien sawwarha Karlu

Darmanin u li kienet ghotja tal- Markiża Anna Bugeja. Mhux magħruf eżatt meta nhadmet il- vara ta' Mallia, iżda hu

magħruf minn diversi sorsi ta' min jorbot fuqhom li saret wara l- 1911; jeżisti wkoll ritratt tagħha fil- knisja parrokkjali li hu

datat 1915. Skont Rafel Bonnici Cali, il- vara saret fl- 1915 iżda ma jgħidx fejn sab dan it- tagħrif. Meta wieħed jifli r- ritratt

tal- 1915 u l- pitturi li jidhru / ma jidhrux fih, jista' jikkonkludi li l- vara żżanżnet fl- 1914. Mhux magħruf kienx hemm xi

benefattur involut iżda m' hemm ebda dubju - dan jixhdu wkoll l- istil tagħha - li din il- vara hi xogħol ta' Mallia li, hawnhekk

ukoll, uża forom ta' Darmanin. Analiżi sħiħa, tajba immens u annotata bi preċiżjoni kbira, saret minn Patri Joseph Cilia

OFM Conv. Tajjeb inżid li l- vara hi ftit akbar minn tul normali tal- bniedem (life-size) u, oriġinarjament, kien hemm anġlu -

bis- simboli tal- Passjoni ta' Ġesu mal- Madonna - li tneħħa fl- 1933 meta l- vara sarilha restawr sħiħ minn Wistin Camilleri.

Għalkemm l- anġlu għadu ppreservat tajjeb ħafna f' niċċa fil- knisja parrokkjali, hemm min jaqbel ma' xi kummenti, li l-

vara kien imissha baqgħet kif kienet, biex tiġi rispettata l- etika professjonali u jinżamm bla mittiefes il- kunċett oriġinali tal-

awtur. Il- vara reġgħet ġiet restawrata fl- 2005, din id- darba minn John Orlando u Renzo Gauci.










 

L- informazzjoni rigward Karmenu Mallia mehudha mill- ktieb: Karmenu Mallia u Ibnu Xandru (Il- Lhudi) li nkiteb mill-

awturi Stanley Mangion u Christopher Magro u mis- sit: Um.edu.mt.

WISTIN CAMILLERI

(1885 - 1979)

Il- Kommendatur Wistin Camilleri P.E.P. (Pro Ecclesia et Pontefice - haddiem hawtili ghall- Knisja u ghall- Papa), twieled fil- Belt Victoria, komuniment maghrufa bhala r- Rabat nhar it- 2 ta' Mejju 1885 fid- dar tal- familja, il- Mithna ta' Ghajn Qatet. Kien l- izghar wiehed minn fost l- ghaxar ahwa allura l- fessudu tal- familja. Meta twieled Wistin, missieru Guzeppi kellu diga' 55 sena. Kienu disgha subien u tifla. Hutu li twieldu qablu, kollha twieldu fid- dar fejn kienu joqghodu gewwa z- Zejtun u tghammdu kollha fil- knisja parrokkjali, arcimatrici u arcipretali taz- Zejtun. L- ulied ta' Guzeppi Camilleri kienu: Ludgarda, Ferdinando, Giovanni, Guzeppi, Ferdinando, Felice, Gorg, Carmelo, Fortunato u Agostino. Imma minkejja li Wistin twieled f' din il- belt tac- Citadella f' Ghawdex u ghalhekk bhala twelid naturali hu kkunsidrat bhala Ghawdxi, l- gheruq tieghu huma Maltin. Anzi biex inkunu aktar ezatti fil- kitba taghna, nghidu li l- gheruq tal- istatwarju hekk maghruf

Wistin Camilleri_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mis- sit: Bdlbooks.com.

Wistin Camilleri huma Zwieten u Bormlizi. Ghalhekk ma' nistghux ma' norbtux dan l- istatwarju Ghawdxi jekk mhux ukoll

mal- belt Maltija, belt li trodd tant u tant snin, il- belt taz- Zejtun (Citta Beland) kif ukoll il- belt qadima u storika ta' Bormla.

L- istorja tan- nisel ta' Wistin Camilleri tehodna lura ghal Giovanni Camilleri, il- buznannu ta' Wistin Camilleri. Il- Bormliz

Giovanni Camilleri hu wild Ludovik Camilleri u Madalena. Giovanni Camilleri zzewweg f' Bormla nhar it- 2 ta' Gunju, 1765 

lill- Bormliza Grazia Fenech li kienet bint Giovanni Fenech u Maria. Meta Giovanni Camilleri u Grazia Fenech hadu l- istat

taghhom taz- zwieg, huma bdew jghammru gewwa Bormla. L- ewwel tifel li tweldilhom, twieled f' Bormla u semmewh

Ludovik ghall- missier Giovanni. Il- parrinu tal- maghmudija ta' Ludovik kien l- Illustrissimu Guzeppi Abela li kien 

jghammar  fil- Belt Valletta. Din l- ghazla tal- parrinu turina bic- car ir- rabtiet ghanja li kellha l- familja Giovanni Camilleri. 

Wild iehor sabi li kellhom il- koppja Giovanni Camilleri u Madalena u li twieled ukoll gewwa Bormla hu Raimondo

Ferdinando. Kellhom aktar tfal imma li huwa ta' nteress l- aktar, huma dawn iz- zewgt' itfal ghax dawn twieldu propju

gewwa Bormla. Ferdinando twieled gewwa Bormla nhar is- 6 ta' Lulju, 1778. Il- parrinijiet ta' Raimondo Ferdinando kienu

mill- belt Valletta liema ghazla tkompli tipperswadi dwar ir- rabtiet ghanja li Giovanni Camilleri kellu. Ghall- habta tas- sena

1790 grat xi haga tassew importanti ghalina fil- familja ta' Giovanni Camilleri. Din kienet id- decizzjoni li jhallu Bormla u 

jmorru joqghodu gewwa z- Zejtun. X' kienet ir- raguni ghal dan it- tibdil  fl- ghamara minn Bormla ghaz- Zejtun ma'

nafuhiex ezatt. Izda wiehed jahseb li dan sehh minhabba ragunijiet ta' xoghol fl- imtiehen tar- rih. Meta sar dan it- tibdil ta'

ghamara, Ferdinando kellu biss 12- il sena. Gewwa z- Zejtun fil- familja Giovanni Camilleri twieldu ahwa ohrajn ta' 

Ferdinando. Giovanni u Grazia gewwa z- Zejtun kellhom lil Wenzu li twieled fl- 1792, lil Tumas li twieled fl- 1795, lil Tumas

iehor li twieled fl- 1797. Dan igaghlna nahsbu li l- ewwel Tumas miet meta kien ghadu tarbija. Twieldet ukoll Roza Maria fl-

1798. Twieldet Maria fl- 1799 li l- parrinijiet taghha kienu mill- belt Valletta. Twieled ukoll Guzeppi fl- 1802. Meta l- kappillan

Dun Gakbu Mikiel Tortella minn Bormla, rregistra l- maghmudija ta' Roza Maria huwa nizzel nota ckejkna li l- genituri

taghha, jigifieri Giovanni Camilleri u mart Grazia kienu minn Bormla (ex coniugibus Civitatis Cospicuae). Kien propju minn

din in- nota li sirna nafu l- origini Bormliza tal- istatwarju Wistin Camilleri. Raimondo Ferdinando zzewweg fis- 17 t' April, 

1825 gewwa z- Zejtun meta kellu 47 sena. Huwa sab siehba Zejtunija li kien jisimha Giovanna Farrugia. Giovanna

Farrugia kienet wild Vincenzo Farrugia u Katarina kunjomha xebba Aquilina. Il- koppja Raimondo Ferdinando u Giovanna

kellhom familja b' ghadd gmielu ta' ulied. L- ewwel tarbija kien jisimha Gratia li twieldet fl- 1825. Tnejn minnhom huma 

partikulari hafna ghalina. Wiehed minnhom kien Guzeppi Camilleri. Guzeppi twieled nhar is- 7 ta' Dicembru, 1830. Il- wild 

l- iehor kien jismu Wenzu li twieled fit- 28 ta' Dicembru, 1832. Il- parrinu tal- maghmudija ta' Wenzu kien Vincenzo

Camilleri minn Bormla. Wenzu miet fil- 5 t' Ottubru, 1855 fl- ghomor ta' 78 sena gewwa z- Zejtun. Meta Guzeppi Camilleri,

bin Raimondo Ferdinando kiber u zzewweg lil Katarina Bonnici nhar is- 6 ta' Gunju, 1858 fil- knisja parrokkjali taz- Zejtun.

Huwa zzewweg meta kellu 28 sena. Katarina kienet wild Felic Bonnici u Grazia, imwielda Mifsud. Hawnhekk ninnutaw xi

haga tassew interessanti li jirrakonta Wistin Camilleri stess f' intervista li ibnu Pawlu Camilleri Cauchi ghamillu. Wistin jghid

li l- kunjom ta' Katarina kien spustjat fir- registru tal- maghmudija mill- qassis li ghammed. Kunjom Katerina ma' kienx

Bonnici izda Bonnett u kienet ta' nisel Franciz. Wistin jghid li missier Katarina kien jismu Felic, kien ibahhar, anzi kien

kaptan ta' vapur u li l- gifen li kien qed ibahhar fuqu nkalja Malta qrib sewwa ta' Marsaxlokk u l- manutenzjoni tal- gifen sar

f' Malta u dam bejn wiehed u iehor xi erba' xhur. F' dan il- frattemp tant qasir din il- koppja ltaqghu u zzewwgu. Wistin

jghid li n- nannu Felic kien miet ivvalinat jew fi Tripli jew inkella Tunes. Wistin jghid li n- nannu Felic mar jigbor xi flus li

kienu dovuti lilu minn xi Lhud. Kien Ivvalinat f' hanut tax- xorb li l- propjetarju tieghu kien Malti. Wistin jghid li dan il- Malti 

gabar xi kwantita zghira ta' flus u bghata Malta. Din il- koppja kellhom ghadd kbir ta' tfal ukoll. Jidher li kienu ghaxra, 

inkluz Wistin. Xi haga li terga tikkonferma rabtiet tal- familja Camilleri ma' Bormla kien il- fatt li hafna mill- parrinijiet

maghzula kienu minn Bormla. Dan insibuh fil- kaz tal- ewwel tarbija li tawha l- isem ta' Lutgarda li twieldet iz- Zejtun fl-

1859, propju sena wara z- zwieg tal- genituri. It- tieni tarbija kien Ferdinando li twieled iz- Zejtun fl- 1860 u kien msemmi

ghan- nannu Ferdinando Riamondo li miet xi ftit tas- snin qabel. Dwar ir- rabtiet ma' Bormla jerga' jigri l- istess fil- kaz tal-

wild ta' Giovanni li twieled iz- Zejtun fl- 1864. Fl- 1865 twieled Fortunato fiz- Zejtun. Fl- 1867, twieled fiz- Zejtun wild gdid,

Guzeppi. Fit- 30 ta' Gunju 1870 twieled Ferdinando. Fit- 30 ta' Gunju 1872 twieled Felic fiz- Zejtun. Fit- 2 ta' Mejju 1874

twieled Gorg. Fid- 29 ta' Jannar 1879 twieled id- disa' wild, Carmelo. Hawnhekk insibu li kien hawn pawsa ta' sitt snin fit-

twelid tat- tfal. Kien imiss issa l- ahhar wild, Agostino li twieled nhar it- 2 ta' Mejju 1885 fir- Rabat, Ghawdex. Nistghu

nghidu li kien wild specjali mbierek mis- sema u kien wild uniku ghax Wistin radd gieh kbir mhux biss lill- familja Camilleri,

imma wkoll lill- gzejjer ta' Malta u Ghawdex. Barra milli hu stess kien artist kbir, Wistin stess tana wlied kbar fil- hilijiet

artistici, nies ta' talenti kbar fil- qasam tal- arti. Minn ghaxar ahwa kellu jkun Wistin biss li spikka b' mod tant qawwi u b'

sahhtu fl- arti statwarja u hilijiet artistici ohrajn. Kieku Wistin ma' twelidtx, artistikament Malta kienet titlef wisq u bil- bosta.

Ghalhekk wiehed ghandu dejjem jishaq li kull wild ghandu jkun ghaziz ghax x' se jkun dan il- wild fil- gejjieni, hadd ma'

jafu! Nafu li Fortunato, hu Wistin, nhar it- 22 ta' Mejju 1886 izzewweg lil Maria Antonia Micallef. Huwa miet nhar it- 8 ta'

Settembru 1938. Ferdinando, izzewweg lil Maria Antonia Farrugia nhar il- 25 ta' Mejju 1890. Ferdinando miet nhar it- 2 ta'

Marzu 1940. Gorg izzewweg lil Mikelina Spiteri nhar it- 2 ta' Mejju 1874. Dawn l- ghaxar wild ta' Guzeppi u Katarina

Bonnici (Bonnett) li kienet bint Felic ma' ghexux kollha. Huwa mahsub li mietu erba' minnhom. Rajna diga' li mietu

Ludgarda u Ferdinandu. Imbaghad hemm it- tielet wild Giovanni li miet ukoll zghir. Is- seba' wild Felic, miet ukoll zghir. L-

ewwel li mar joqghod Ghawdex kien propju Wenzu. Wara Wenzu, mar joqghod Ghawdex missier Wistin Camilleri li

bhalma rajna, jismu Guzeppi. Hawnhekk insibu zewg teoriji dwar il- migrazzjoni ta' Guzeppi Camilleri. L- ewwel teorija

jesponiha kittieb anonimu f' artiklu li jgib l- isem ''Wistin Camilleri u l- Festa ta' San Lawrenz'' li deher  fil- programm tal-

festa tal- Patrun tal- Belt Vittoriosa San Lawrenz Levita u Martri, Awwissu 1991. F' dan l- artiklu anonimu jinghad li missier

Wistin Camilleri, Guzeppi kien soprastant, ghalkemm gieli kienu jsejhulu perit. Kien jahdem mal- Gvern jew biex inkunu

aktar precizi mac- civil. Din it- teorija nsibuha mtennija wkoll f' artiklu anonimu li deher fil- fuljett, ''Il- Knisja Tieghi'',

Awwissu - Settembru, 2007. F' intervista li Pawlu Camilleri Cauchi ghamel lil missieru, Wistin jikkonferma li missieru kien

perit u kien jahdem mal- Gvern. Gara li habta tas- snin 1870 u 1880 dan Guzeppi ''ntbghat Ghawdex'' biex jissorvelja l-

imtiehen li kienu propjeta tal- Gvern. Fi kliem aktar modern ifisser li Giovanni kien iddobba transfer lejn il- gzira Ghawdxija

u hekk il- familja Camilleri sabet ruhha gewwa Ghawdex. X' aktarx li r- raguni li ghaliha missier Wistin Camilleri kien

inbaghat Ghawdex kienet minhabba xoghol professjonali relatat mal- imtiehen tar- rih. Dan l- artikolista anonimu jghid li

missier Wistin Camilleri, Guzeppi ''kien xtara dar ''Il- Mithna'' mnejn tnissel il- laqam li baqa' maghruf bih''. Fi kliem Wistin

stess, kien huh Fortunato li hajjar lil missieru Guzeppi biex jixtri l- mithna u jikkonferma li l- mithna nxtrat minghand familja

mlaqqma ''Ta Mananu''. Dan ifisser li flok ma' Guzeppi qaghad tiela' u niezel Ghawdex minhabba x- xoghol tieghu li issa

gie trasferit ghal Ghawdex, iddecieda li jitla' Ghawdex hu u flimkien mieghu tella' l- familja mieghu hemm. Il- fatt li

Guzeppi qataghha li jmur jghammar Ghawdex ma' kinitx xi haga ta' bilfors ghax meta wiehed ikun ittrasferit minn Malta

ghal Ghawdex ma' jfissirx bilfors trid tibdel il- post fejn toqghod ukoll. Biss certament il- konvenjenza hekk kienet titlob u

mhux biss titlob imma wkoll tezigi li tmur toqghod Ghawdex. Anki jekk wiehed jirraguna bl- istandards tal- lum, kwazi

kwazi wiehed jirraguna b' dan il- mod. U dari aktar u aktar. Il- vapur li kien isalpa bejn dawn iz- zewg gzejjer u jaqsam il-

fliegu ma' kienux kbar, sbieh, komdi u jifilhu ghall- maltemp daqs dawk tal- lum il- gurnata. Nghidu wkoll ma' kinux

daqshekk spissi bhal tal- lum, bil- lejl u bi nhar. Allura huwa mahsub li kienet decizjoni ghaqlija dik tal- perit Guzeppi

Camilleri li jmur joqghod gewwa Ghawdex, propju fil- belt ewlenija tar- Rabat. It- tieni teorija tghidilns li donnu kien hemm

xi ftehim, naturalment verbali bejn Giovanni Camilleri, missier Wistin u huh Wenzu biex jibdew negozju flimkien, fl-

imtiehen tar- rih gewwa Ghawdex biex jithnu t- tgham jew il- qamh, halli wara jintaghgen u jsir hobz. L- ewwel li tela'

Ghawdex kien hu Giovanni Camilleri, Wenzu. Dan seta' gara biex Wenzu jippjana n- negozju li fih l- ahwa kienu se jibdew

jahdmu fih bhala tahhana u saprastanti. Insibu li bejn l- 1870 u l- 1880 huma hadu f' idejhom erba' mtiehen, tnejn fir-

Rabat, wahda fix- Xewkija u ohra fil- Qala. B' hekk hadu l- laqam tagghom ukoll ''Tal- Mithna''. Probabilment dawk l-

imtiehen tar- Rabat kienu ntizi wkoll biex joqghodu fihom. Il- fatt li Guzeppi Camilleri qataghha li jghammar go mithna jista'

jfisser kemm missier Wistin Camilleri kien migbud b' qawwa kbira lejn l- arkitettura taghhom kif ser naraw aktar 'il

quddiem. Huwa halla Malta  fix- xhur bejn il- koncepiment ta' Wistin u twelid tieghu. Allura huwa mahsub li dan sehh bejn

Ottubru tal- 1884 u April, 1885. Ma' nafux ix- xahar ezatt li fih sar it- trasferiment. Li nafu fiz- zgur hu li Wistin ra l- origini

tieghu fiz- Zejtun u twieled ir- Rabat, Ghawdex ghalkemm Wistin Camilleri jghid li hu twieled xahrejn biss wara l- migja tal-

familja lejn Ghawdex. Wistin jghid li ommu kienet fis- seba' xahar tat- tqala tieghu. Interessanti hawnhekk insemmu li fl-

istess sena u xahar li twieled il- Kavallier u aktar tard Kommendatur Wistin Camilleri, insibu wkoll li twieldu zewg

personalitajiet importanti hafna fl- istorja ta' pajjizna. Wiehed minnhom kien il- pittur Bormliz li kien joqghod Birkirkara,

Ganni Vella. Ganni Vella twieled nhar id- 9 ta' Mejju 1885 u miet fit- 3 ta' Settembru 1977 fl- eta ta' 92 sena waqt li t- tieni

personagg tant importanti fl- istorja ta' gziritna kien il- mibki Isqof ta' Ghawdex u Arcisqof ta' Malta, Mons Mikiel Gonzi.

Mons Mikiel Gonzi twieled il- Birgu nhar it- 13 ta' Mejju 1885 u miet f' jum il- Hadd, 22 ta' Jannar 1984 fl- eta ta 98 sena. Il-

pittur Ganni Vella kien pittur renomat hafna ghax- xoghlijiet tieghu. Insemmu l- ewwel li Ganni Vella kien maghruf hafna

ghall- hila tieghu biex jibni karrijiet tal- Karnival u x- xoghlijiet Karnivaleski tieghu kienu kwazi dejjem igorru l- ewwel

premijiet. Certifikati ta' successi tieghu ghadhom imdendlin fil- kazini taz- zewg baned tan- Naxxar. Bhala pittur ta' hila

eccezzjonali nsibu xoghlijiet tieghu, fost hafna go diversi knejjes, il- pittura tas- saqaf, kor, koppla, kappelluni u korsija tal-

knisja arcipretali ta' Hal Tarxien u s- saqaf tal- knisja u l- koppla tal- knisja Agostinjana u parrokkjali ta' Santu Wistin fil- Belt

Valletta. F' Ghawdex insibu s- saqaf tal- knisja parrokkjali tal- Qala u s- saqaf tal- knisja Katedrali tar- Rabat, l- ewwel

wiehed li ghamel. Mons. Gonzi kien bniedem ta' gherf kbir u bniedem kuragguz li ma' kien jibza' minn hadd u ma' jhalliha

lil hadd. Ta' sehem kbir fil- krizijiet socjali li ghaddiet minnhom Malta u meta kien mehtieg ma' bezax jitla' l- Ingilterra

jcanfar lill- istess Regina Elizabetta II dwar l- attitudni tal- mexxejja Inglizi fil- kwistjonijiet socjali Maltin bhalma kien ir-

rundown tas- servizzi Inglizi. Wistin Camilleri kellu kuntatti kbar mal- Isqof Gonzi bhala Isqof t' Ghawdex, specjalment

meta kienet qed issir il- binja Marjana tal- Bazilika Ta' Pinu. L- Isqof Gonzi u Wistin kienu jahdmu tajjeb flimkien imma

peress li l- Isqof Gonzi kien bniedem ta' dixxiplina kbira kienet tezisti dik id- daqsxejn ta' distanza socjali ghax l- Isqof

Gonzi ma' kienx jithallat malajr u dejjem izomm dak id- distakk. Wiehed jista jissoponi  li sew bhala perit impjegat mal-

Gvern jew negozjant tal- imtiehen tar- rih, Guzeppi kien finanzjarjament mhux hazin. Paga tajba kellu zgur u ghalhekk ma'

nkunux qed nesageraw meta nghidu li Guzeppi kien jaghmel parti ma' l- hekk imsejha middle class jew b' termini aktar

antiki sta bene. Ghalhekk meta mar joqghod f' din il- belt tar- Rabat (Victoria) ma' keriex dar biex imur joqghod fiha, imma

xtara dar hemmhekk ghax finanzjarjament kien possibli. Allura, kif ghidna qabel , l- ghazla tieghu waqghet fuq mithna li

tbiddlet f' dar ta' residenza jew ghamara biex imur joqghod fiha. Hawnhekk nistghumill- ewwel nispekulaw x' kienu l- gosti

arkitettonici tal- perit Guzeppi Camilleri. Ma' nkunux qed niehdu zball meta nghidu li dan il- perit kien jiggosta hafna d-

djar antiki Maltin li maghhom hemm marbuta storja fejn jidhlu drawwiet missirijietna. Il- mithna kienet tassew xi haga

storika fil- belt jew rahal. Kien permezz tal- mithna li beda jinbidel il- qamh biex isir dqiq u wara li jintaghgen jinhema hobz

ghand il- habbieza taghna. L- imtiehen taghna kienu jithadmu bir- rih. Imtiehen tassew sbieh u dominanti fil- kobor

taghhom b' dawk l- antinni taghhom hekk kbar fit- tondjatura taghhom. Ma' tistax ma' tentuzjazmax ruhek x' hin tara dehra

taghhom. Imtiehen li jnisslu seher waqt li thares lejhom. Qabel ma' kien hawn l- imtiehen li jahdmu bir- rih kien hawn

imtiehen li jahdmu bil- bhejjem. Intant jidher li l- perit Guzeppi Camilleri ghogbu x- xoghol f' Ghawdex. Kif ghedna xtara

din il- mithna u beda joqghod fiha. Jidher li l- mithna twahhdet mieghu sewwa ghax sahansitra taghtu laqmu gewwa

Ghawdex. Guzeppi Camilleri laqqmuh ''Tal- Mithna''. Hekk kienet maghrufa l- familja Camilleri gewwa Ghawdex. Fil-

fehma ta' bosta huwa laqam tassew sabih ghax tkun maghruf mid- dar fejn tghammar u tghix hi xi haga pozittiva hafna u

hafna. Wistin kien il- fessudu jew iz- zghir tal- familja. Kien l- ahhar wild minn familja ffurmata minn ghaxart itfal u l- genituri

li kif diga ghidna kienu Guzeppi u Katarina li kunjom xbubitha kien Bonnett li, kif jghid Wistin, bi zball qalbuha Bonnici u

kienet ta' origini Franciza. Fost l- ghaxar ulied kien hemm tifla li kienet unika fis- sens ghax kienet il- wahdanija bhala sess

femminili u hawnhekk nghid sfortunatament, li mietet zghira. Il- mewt hasditha qabel il- waqt. Dak iz- zmien ir- rata ta'

mwiet infantili kien ghadu gholi hafna specjalment minhabba malnutrizzjoni, indafa u faqar. Barra hekk kien hawn hafna u

hafna mard li l- medicina ghalih  kienet ghadha ma' gietx misjuba. Bl- istandards tal- lum hafna mard terminali ma' kienx

isehh. Nistu nghidu li l- genituri kienu fortunati li tilfu wild wiehed biss minn ghaxra. Dan huwa mahsub li gara ghax peress

li l- missier kien jahdem bhala perit kien igawdi standard of living mhux hazin u l- familja ma' kinitx nieqsa minn ikel bnin u

nutrittiv. B' ikel bhal dan, ic- cansijiet tal- mewt kienu jkunu remoti mhux hazin. Biss, skont ghajdut familjari u kif jghid

Wistin stess, darba minnhom kienu haduha l- festa taz- Zejtun u tant kien hemm stagghib uqha, li dejjem kif jghidu,

qabadha ugiegh ta' zaqq. Minkejja li tawha xi qratas, baqghet sejra lura sakemm mietet. Kif kienet id- drawwa dak iz-

zmien, it-  tarbija Wistin tghammded dakinhar stess tat- twelid taghha. Dak iz- zmien ma' kienx jintilef zmien wisq biex ikun

amministrat dan is- sagrament qaddis. Ir- raguni ewlenija kienet propju  l- imwiet infantili li kien tassew gholi u f' kaz ta'

mewt kulhadd kien jixtieq li jkollu anglu fis- sema jitlob ghalih quddiem il- Mulej. Peress li dak iz- zmien it- twemmin

komuni kien li tarbija qatt ma' tista tkun anglu quddiem il- Mulej jekk ma' titghammidx, allura cum pumm, mat- twelid tal-
 
gisem kienu jahsbu ghat- tifsija tar- ruh permezz tal- Maghmudija. Povra omm ghax l- ommijiet ta' zmien ilu qatt ma'
 
esperementaw u ghexu s- sbuhija tal- prezenza tal- omm waqt is- sagrament tal- Maghmudija. L- antiki kienu lesti
 
jissagrifikaw kollox ghall- gid spiritwali ta' uliedhom. Intant il- parrina kienet tiehu r- rwol tal- omm, izzomm it- tarbija helwa
 
fi hdanha u tghin lis- sacerdot hu u jlibbes il- mant u hwejjeg ohra tul ic- cerimonja sagramentali. Wistin Camilleri ircieva
 
dan is- sagrament qaddis gewwa l- knisja Bazilika ta' San Gorg u tghammed mill- Arcipriet Dun Felic Refalo. Ghalhekk,
 
Wistin kien Rabti Gorgjan ghax kien f' tempju Gorgjan li Wistin tghammed. Ghalkemm inkonxjament, l- ewwel esperjenza
​
sagramentali mhux biss taghmlek wild t' Alla imma wkoll parti shiha tal- komunita' civili Gorgjana. Kif ghidna, il- qassis li
 
amministra s- sagrament tal- Maghmudija kien l- Arcipriet Dun Felic Refalo. Il- parrinijiet tal- Maghmudija kienu l- koppja
 
Salvatore Sacco u martu Petra. Hemm miktub li Salvatore kien iben Angelo. Il- Maghmudija ta' Wistinu hi registrata fir-
 
registru Volum 12, pagna 240. Il- parrinijiet tawh l- isem taghhom ukoll meta Wistin tghammed. Hekk l- isem shih tieghu
 
kien Augustinus, Petros, Salvator. Biss minkejja din ir- rabta sagramentali  mal- komunita' Gorgjana, il- familja Camilleri

trabbiet u kibret ma' djul l- irhib Frangiskani Konventwali ghax kienu joqghodu fil- hora fejn kienu jghixu dawn il- patrijiet li

kienu jamministraw fil- knisja taghhom iddedikata lil San Frangisk u li tigglorifika lill- Immakulata Kuncizzjoni. Kienet rabta

soda li tista tqabbilha mar- rabta tas- sagrament taz- zwieg kif mifhum dari u kif tghallmu l- Knisja Kattolika. Nghidu li

Wistin sab twezin u ghanuniet kbar minn dawn l- irhib iddedikati. Skond ix- xhieda li tana Patri Gorg Buttigieg, raheb

Frangiskan Konventwali, kull meta Wistin kien jigi Malta, sew ghall- ghanijiet ta' studju u sew ghall- ghanijiet differenti

ohrajn, Wistin kien jghix u jghammar fil- kunvent tal- patriijiet Frangiskani Konventwali fil- belt Valletta ta' Putirjal. Ulied

Wistin, meta kienu ghadhom zghar kienu sikwit jghaddu hin twil fil- kunvent ta' dawn il- patrijiet meta missierhom kien

jistkenn f' dan il- kunvent. Din ir- rabta bejn Wistin u l- komunita tal- patrijiet Frangiskani Minuri, tal- Konventwali kemm fir-

Rabat Ghawdex kif ukoll fil- belt Valletta ma' xxelfet qatt u kienet wahda konsistenti li ghamlitha possibli ghal Wistin li jkollu

edukazzjoni artistika f' Malta, fl- iskola tal- Arti gewwa l- belt Valletta. Il- kors edukattiv f' dan ic- centru edukattiv tal- arti

twal sentejn. Studja taht ghalliema mharrga u mkissra tajjeb fl- arti. Isem dawn l- ghalliema jikxef is- serjeta' edukattiva ta'

dan il- kors. Wistin kien taht id- direzzjoni artistika tal- pittur Guzeppi Cali', Lazzaro Pisani u l- iskultur Vincenzo Cardona.

Wara li temm b' success dan il- kors akkademiku, Wistin qataghha li jkompli l- istudju tieghu artistiku gewwa Ruma fl-

Accademia di San Luca. Hawnhekk huwa ghamel kors li bhala suggetti ewlenin kienu l- pittura u l- iskultura. Lura Malta,

ghalkemm studja wkoll il- pittura minn dejjem kien migbud lejn l- immudellatura u l- iskultura. Sadanittant kien hawn f'

Malta ghadd gmielu ta' pitturi stabbiliti. Kien hemm Guzeppi Cali'. Kien hemm Lazzaro Pisani u l- ahwa Caruana Dingli.

Kien hemm ukoll Ganni Vella. Kollha kemm huma pitturi stabbiliti u biex insejhulhom hekk, swar oghla u aktar b'

sahhithom milli kienu bnew il- Kavallieri ta' San Gwann biex jiddefendu gziritna. Jidher li Wistin kien prattiku bizzejjed, sa

certu punt warrab il- pittura biex jahdem l- iskultura u l- kartapesta. Nistghu nghidu li kienet ghazla tajba u ma' kinitx. Zgur

li kienet wahda prattika. Minn naha l- ohra kien prattiku ghax irnexxielu jasal f' post gholi hafna fejn tidhol l- arti statwarja u

stabbilixxa ruhu bhala wiehed mill- istatwarji l- aktar maghrufin fil- qasam ta' din l- arti kemm gewwa Malta kif ukoll barra

minn xtutna. F' Malta, Carlo Darmanin kien fl- aqwa tieghu. Wistin xtaq li jaghmel konoxxenza mieghu. Huh Carmelo li kien

fil- korp tal- Pulizija u kien stazzjonat Malta, hadu jara l- istudju fejn kien jahdem Carlo Darmanin gewwa l- Isla. Biss meta

Carlo Darmanin induna bihom waqt li kienu qed iharsu fl- istudju tieghu, qabel ma' lahqu mqar kellmuh u ntroducew

lilhom infushom, Darmanin qalilhom, ''Intom se ddumu hawn?'' Huma sellmulu bil- kwiet u telqu. Wistin tghallem it- teknika

tal- kartapesta minghand il- Professur Pierino Coppa u mbaghad ipperfezzjonaha fis- semplicita' taghha. Ghalhekk

nistghu nghidu bla tlaqliq li Wistin qatt ma' kien influwenzat mill- iskola ta' Carlo Darmanin. Imma fil- familja Camilleri kien

hemm ukoll sfortuni ohrajn barra l- mewt tat- tifla. Kulhadd jghaddi jew ahjar iduq il- morr tal- hajja. Min mod u min iehor.

Min jghid ajma hawn u min jghid ajma hemm. Imma kulhadd jghid 'ajma' jew inkella 'ajma ma'. L- esperjenza qarsa fil-

familja Camilleri kienet il- mewt, qasir il- ghomor ta' missier Wistin, Guzeppi propju meta Wistin kien ghadu daqsxejn ta'

tifel ta' seba' snin. Huwa miet fl- 1892 fl- ghomor ta' 62 sena. Guzeppi miet wara marda qasira li kienet hakmitu. Huwa

miet kawza ta' bronco - polmonite. Wistin jirrakonta li xi nies mill- Gharb kienu gew isaqsu ghalih u hareg maghhom.

Wistin ma' jghidx fejn kien sejjer missieru. Wistin jikkonferma li missieru sofra attakk qawwi fejn Hannamiet fi triqtu man-

nies mill- Gharb. Minn hemm haduh l- isptar fejn wara biss hames t' ijiem, Guzeppi mbaram. Il- jum li fih miet missieru

nzerta l- Erbgha tat- Tniebri jigifieri l- Erbgha ta' qabel il- Gimgha l- Kbira. Forsi kienet kumbinazzjoni. Imma setghet kellha

wkoll tifsira spiritwali tassew kbira. Tragedja tassew kbira. Dejjem tragedja! Imma dak iz- zmien kienet tkun tragedja ferm

u ferm akbar. Il- missier kien il- bread winner jigifieri dik il- persuna li taqla' l- ghajxien tal- familja. Il- mara ma' kinitx

tahdem jew inkella kien ikollha tmur tahdem ta' xi seftura. Barra dan ma' kienx hemm l- ebda forma t' ghajnuna socjali li

twiezen lill- familja milquta. L- armla kienet tbati wisq! U xi nghidu ghat- tfal? L- edukazzjoni taghhom? Kienu jkunu hafna

u hafna fortunati jekk isibu xi platt x' jieklu! Ahseb u ara kemm seta' jkollhom edukazzjoni gholja. Ma' xi mewt ta' wiehed

mill- genituri zgur li l- familja kienet titharbat b' mod jew iehor. Ma' nghidux titkisser ghax il- Mulej, b' xi mod jew iehor

dejjem jipprovdi. Imma mill- banda l- ohra it- tbatija kienet realta' li dejjem kienet hemm u dejjem kienet tghakkes, trid u

ma' tridx. It- tbatija tista tkun fizika. Tista tkun fortunat u t- tbatija fizika ma' tmissekx. Imma jkun hemm it- tbatija tal- mohh

dik li llum insejhulha psikologika. Biex jghin lil ommu, Wistin beda jahdem il- pasturi u statwetti u kien imur ibighhom it-

Tokk jew fejn San Gorg ghal tliet habbiet -il pastur. Hekk kien jaghmel bid- daqxejn flus li jaqla'! Imma fl- istess hin kien

qed jipprattika l- arti li kellu go fih u beda jwitti t- triq tal- karriera artistika tieghu. Dan meta kien ghad kellu 10 snin biss!

Nahseb li kulhadd jaqbel li Wistin kien tassew kuraggjuz u biezel!. Jekk Wistin kien sfortunat bil- mewt ta' missieru lkien

fortunat bil- hajja t' ommu Katarina. Wistin kien it- tifel li kien migbud wisq ma' djul ommu. Forsi ghax kien il- fessud jew

ahjar iz- zghir. Forsi kienet esperjenza psikologika ikkawzata milll- mewt bikrija ta' missieru. Kienet x' kienet ir-  raguni, l-

fatt kien li ghal Wistin, ommu kienet xi haga specjali fejn tidhol l- ghozza taghha. Din l- intimita' kienet aspett partikulari fil-

hajja tieghu. Hekk insibu li meta Wistin ha l- istat tieghu taz- zwieg baqa' joqghod m' ommu Katarina u baqa' joqghod

ukoll maghha meta zzewweg it- tieni darba u gawdiha sakemm mietet. Katarina ghexet hajja twila hafna. Hija mietet fl-

eta' veneranda ta' sitta u disghin sena u propju mietet f' jum il- festa tad- Duluri. Din l- esperjenza kienet xi haga partikulari

ghal Wistin ghax Wistin taghna tant xoghlijiet sbieh fejn jidhol dan l -aspett fil- hajja tal- Madonna, id- Duluri. Kif rajna minn

familja hekk numeruza li fiha twieled Wistinu, hu biss hareg b' dan id- donn kbir tal- arti. Gieli wiehed forsi jistaqsi,

''Minfejn gab din l- arti, Wistin?'' Imma meta mbaghad wiehed jisma l- intervista li ibnu Pawlu Camilleri ghamel lil missieru

Wistin, malajr wiehed ikollu t- twegiba ghall- din il- mistoqsija li ghal xi whud setghet kienet misterjuza. Wistin jistqarr li

min- naha t' ommu, huwa kien qarib ta' zewg artisti kbar hafna li ghamlu isem kbir fl- istorja. Wistin kien dixxendent tal-

istatwarju u skultur Marjanu Gerada li naqqax statwi fl- injam kif ukoll fil- gebel. Biex infakkru l- kobor ta' dan il- bniedem

insemmu biss li Marjanu Gerada hadem l- istatwa tal- Madonna tal- Grazzja ta' Haz- Zabbar, kemm dik tal- knisja

arcipretali kif ukoll li tinsab fit- triq ta' quddiem l- istess knisja. Wistin jghid li Marjanu Gerada kien il- kugin jew sekondi

kugin m' ommu. Barra dan, Wistin ukoll kien qarib ta' Guzeppi Caruana, ta' Bormla, mlaqqam Ta' Marcjol. Dan Guzeppi

Caruana kien biddel b' tifhir kbir il- wicc tal- Madonna tad- Duluri mahduma minn Mastru Saverio Laferla li tinsab fil- knisja

tal- irhib Frangiskani Minuri maghrufa bhala Ta' Giezu. Wistin jghid li n- nanna ta' Guzeppi Caruana kienet tigi oht

missieru. Kif jghid tajjeb il- Malti, il- kewn dak li llum insejhulu d- DNA jibqa' jtul u jigbed tul seba' generazzjonijiet. Wistin

jghid li Guzeppi Caruana kien kugin jew sekondi kugin tal- Marcjol. Hekk Wistinu xorob minghand dawn l- antenati tieghu

l- kobor u l- hiliet artistici tieghu li sawruh fi bniedem instruwit u hili fix- xejriet artistici tieghu li huma tant wiesgha u

profondi. Barra din il- grazzja, kelna barka ohra ghax ulied Wistinu xorbu wkoll dan il- kewn artistiku gej minn tant l-

boghod fid- DNA tal- familja. Rigali sbieh u kbar tal- Mulej li sehhew minhabba l- generozita' u l- ghozza tant kbira tal-

genituri ta' Wistinu. Fil- hajja d- deni jista jkun ukoll gid. Ghal min jemmen, il- Mulej jista' jibdel il- hazin jew l- isfortuna fit-

tajjeb. Ghal min ma' jemminx, id- destin jista' jbiddel l- isfortuna f' fortuna. Hu x' inhu, nistghu nirriflettu fuq din l-

esperjenza fil- hajja ta' Wistin Camilleri. Il- mewt zghira ta' missieru certament kienet tragedja. Imma fl- istess hin kienet

ukoll grazzja kbira ghax Wistin kellu jikkoncentra fuq it- talent artistiku tieghu sa ma' kien ghadu halib ommu fi snienu.

Hadd ma' jista' ma' jammettix li l- arti hi xi haga innata, jigifieri titwieled mieghek. Hadd ma' jista' jsir poeta jekk ma'

jitwelidx poeta! Hadd ma jista' jsir artist jekk ma' jitwelidx artist. Biss hu minnu li bl- edukazzjoni biss tista' tirqem dawn it-

talenti artistici biex issir bniedem ta' hila. Il- mewt ta' missieru gaghlet lil Wistin jahseb fuq it- talent artistiku tieghu biex bih

seta' jaqla xi ftit flus biex ifendi hu stess u fl- istess hin anki jghin lil ommu li issa saret armla li trid tghajjex familja pjuttost

kbira. Allura din l- esperjenza saret wahda pozittiva ghax Wistin beda jahdem il- pasturi u statwetti biex hekk ifendi xi sold

ghalih biex ma' jkunx piz u anki jghaddi xi sold ghall- ghajxien tal- familja milquta mill- kruha tal- mewt. Jidher li Wistin kien

ifendi tajjeb. Kien jiehu pjacir jahdem dawn il- pasturi u dawn l- istatwetti u jmur ibighhom jew fil- misrah ewlieni tar- Rabat

dejjem maghruf bhala t- Tokk jew inkella jintasab taht it- turgien tal- kolleggjata bazilika ta' San Gorg u jbiegh dawn il-

pasturi u statwetti. Inkella kien imur fit- tarf tas- Suq. Jidher li Wistin bhala guvnott ma' kienx jidher jaghmel ghall- flus il-

kbar ghax il- pasturi kien ibighhom bi prezz tassew baxx ta' tliet habbiet -il wiehed. Tinduna kemm dan il- hlas kien ikun

tassew baxx meta tqabblu mal- prezzijiet li kienu jinbieghu l- pastizzi. Dak iz- zmien pastizz kien jinbiegh id- doppju,

jigifieri sitt habbiet -il wiehed. Wiehed irid jiftakar li f' dan iz- zmien li qed nittrattaw kien zmien li fih kien hemm f' Malta r-

rinaxximent tal- presepji. Dak iz- zmien kien iz- zmien ta' Manwel Dimech u jidher li Dimech kien interpritat li qed jattakka

hafna l- idea tal- Inkarnazzjoni t' Alla meta kien kiteb poezija li tebagh fil- gazzetta tieghu Il- Bandiera tal- Maltin tat- 12 t'

Awwissu 1911 li kien jisimha Lit- Tarbija fil- Benniena. Kienet poezija ta' disgha u tletin strofa li t- tlieta u tletin strofa taghha

kienet tinqara hekk: 

                                       Mhux bambin lil dan sejhulu,
                                       Ghax Bambin dan qatt ma' kien:
                                       Alla dan, hallieq ta' kollox,
                                       Fuq kulhadd u fuq iz- zmien.

Mhux qed jinghad li kienet erezija. Fil- fatt, fil- kitbiet tieghu wara l- pubblikazzjoni, Dimech jirribatti b' qawwa kbira dak li

qalu fuqu. Kien hemm reazzjoni kbira u wahda minn dawn ir- reazzjonijiet kienet propju r- rinaxximent tal- presepju f' Malta

u Ghawdex specjalment minn San Gorg Preca, il- fundatur tas- Socjeta' tal- Muzew. Kuntrarju ghal Dimech, San Gorg

Preca kien affaxxinat mill- inkarnazzjoni t' Alla. Insemmu zewg ezempji biss. Dahhal il- Purcissjoni tal- Bambin u l- ghoti ta'

grotti lit- tfal. Is- Superjur Guzi Lanzon, Dr. Herbert Ganado fil- ktieb tieghu Rajt Malta Tinbidel, Vol. 1 Pagna 213 u Patri

Alessandru Bonnici O.F.M. Conv. fil- bijografija tieghu dwar San Gorg Vol. 1 pagna 288 isostnu li dan ir- rinaxximent dwar

it- twelid tal- Bambin kien rizultat tal- pubblikazzjoni ta' din il- poezija. Min- naha l- ohra, Patri Montebello O.P. fl- artiklu li

deher fuq Il- Lehen, 3 ta' Jannar 2021 isostni li din kienet hrafa mahluqa mill- eghdewwa ta' Manwel Dimech biex

jiskretidawh. Zgur li  din ir- reazzjoni kien hemm u wiehed ma' jistax jinjoraha sew jekk minnu sew jekk le u r- rinaxximent

sehh tassew. Dan ir- rinaxximent tal- presepju gab domanda kbira hafna ghall- pasturi u statwetti u ma' nkunu qed nghidu

xejn hazin meta nghidu li Wistin gharaf is- sinjali taz- zminijiet ghalih u beda dan ix- xoghol artistiku u grazzi ghal din id-

domanda mqanqla mir- rinaxximent tal- presepju, Wistin mhux biss gharaf jisfrutta t- talent artistiku statwarju tieghu imma

wkoll sab mezz biex ifendi ekonomikament u ma' jbatix il- guh, il- faqar u l- mizerja. Bhala bniedem tan- negozju fit- tithin

tal- qamh jew forsi bhala gradwat, missier Wistin, Guzeppi ma' setax ma' jharisx lejn il- karriera edukattiva ghal uliedu u

nahsbu li bhala l- izghar fost l- ulied il- koncentriment edukattiv seta' kien akbar ghal Wistin. Sa dak iz- zmien l- iskola

primarja ma' kinitx ghadha mgieghla. Biss il- genituri, Guzeppi u Katarina kienu jibghatu lit- tifel taghhom fl- iskola

primarja tal- Gvern. Nahsbu li kif kien imrobbi f' ambjent ta' studju u ambjent intelletwali, Wistin kien imhajjar ihobb l- iskola

u t- taghlim ukoll. Nimmaginaw li Wistin kien isib ghajnuna edukattiva minn missieru u ommu. Facli li kien hemm pjanijiet u

xewqat ta' e dukazzjoni gholja. Biss il- mewt ta' missieru zgur li tefghatu lura f' dan ir- rigward. Imma fejn jonqsu l-

bnedmin jidhol jew il- Mulej jew id- destin. F' din il- qaghda kritika l- Mulej jew id- destin, lil Wistin ipprovdielu benefattur

tassew kbir, mitqlu deheb li ghal Wistin kien anglu providenzjali. Dan il- benefattur kien il- Gizwita tant maghruf l- aktar fil-

qasam tal- folklor u l- arkejologija, Patri Manwel Magri S.J.. Patri Magri, dak iz- zmien kien qed jokkupa l- kariga importanti

edukattiva ta' rettur tas- Seminarju t' Ghawdex. Dak iz- zmien is- Seminarju t' Ghawdex kien immexxi mill- Gizwiti. Fis-

Seminarju minuri kien ukoll jahdem hu Wistin Camilleri, Furtun. Furtun kien jahdem bhala kamrier fis- Seminarju u kien

ukoll jiehu hsieb il- midfen ta' Santa Marija fir- Rabat. Certament li Furtun b' xi mod tkellem ukoll dwar Wistin ma' Patri

Magri u li l- hbiberija li kien hemm bejn Patri Magri u Furtun bhala haddiem fis- Seminarju ghenet biex Patri Magri jsir jaf lil

Wistin tajjeb. Inzerta li jum fost l- ohrajn, Patri Magri mar ifittex lil Furtun fil- mithna tal- familja ta' Ghajn Qatet. Kien

hawnhekk li Patri Magri nduna ezattament bit- talenti artistici li kien imzejjen bihom Wistin Camilleri. Dak iz- zmien Wistin

kien ghadu jmur l- iskola primarja u probbabilment kien qed iqarreb biex jghaddi ghall- iskola sekondarja. Kien hin ta'

decizzjoni li tbiddel ir- ritmu tal- hajja. Jew tidhol fi skola sekondarja jew inkella titlaq kollox u tibda l- hajja tax- xoghol. Dak

iz- zmien l- edukazzjoni sekondarja kienet ghadha skarsa hafna u hafna u d- domanda kienet kbira mhux hazin ghax kien

iz- zmien li l- genituri bdew jindunaw u jirrealizzaw il- htiega tal- edukazzjoni sekondarja ghall- hajja. Kienet ghadha idea

fin- nieqa taghha imma kienet idea li qed tinftiehem sew mill- genituri. Kien biss sahha ta' Patri Manwel Magri S.J. li Wistin

irnexxielu jidhol is- seminarju t' Ghawdex bhala estern jistudja l- arti, li f' dak iz- zmien kien f' idejn il- patrijiet Gizwiti. Imma

Wistin kien aktar fortunat minn hekk. Kien fortunat mhux biss ghax irnexxielu jidhol is- seminarju imma forsi aktar fortunat

ghax Patri Magri S.J. gharaf sewwa l- hilijiet artistici ta' Wistin. Xi haga li Wistin tant gawda minnha. Patri Magri rrefera lil

Wistin lil Patri Gosimo. Dan Patri Gosimo mhux biss kien ghalliem fis- Seminarju t' ghawdex imma kien pittur tajjeb li zgur

ta' edukazzjoni artistika mill- aqwa lil Wistin. Patri Gosimo kien bniedem ta' direzzjoni tajba hafna u bla l- icken dubju

mexxa lil Wistin fid- direzzjoni t- tajba fejn kien jidhol il- gejjieni tieghu. Tassew kienet meravilja ghal Wistin u ma' nkunux

qed nizbaljaw jew naghmlu xi ghelt fahxi jekk nghidu li s- success artistiku ta' Wistin  kien primarjament dovut ghad-

direzzjoni ta' dawn iz- zewg patrijiet Gizwiti. Jidher li Wistin halla s- seminarju fl- istess zmien li l- Gizwiti hallew it- tmexxija

tas- Seminarju t' Ghawdex. Allura issa rega' kien mument ta' decizjoni. Din id- decizjoni kellha tkun tfisser il- karriera, lejn

liema naha kienet sejra? Kien se jibda jahdem jew inkella jkompli l- karriera edukativa tieghu? Wistin ghazel it- tieni

wahda, dik edukattiva. Kienet decizjoni xi ftit jew wisq iebsa ghax f' Ghawdex ma' kienx hemm din it- tip ta' edukazzjoni.

Wistin kellu jinzel Malta ghal dan il- ghan li jkompli jistudja l- arti tal- pittura. Hawnhekk insibu lil Wistin jistudja fl- iskola tal-

Arti, illum is- Socjeta' tal- Arti, Manifattura u Kummerc, li kienet tinsab fil- belt Valletta. Huwa studja taht it- tmexxija ta'

Guzeppi Duca' (1871 - 1948) li kien minn Hal Qormi. Meta Duca gharaf it- talenti kbar tal- pittura li kellu Wistin huwa

rreferih ghand il- famuz pittur Guzeppi Cali' (1846 - 1930), zewg ghalliema professjonali u li ghamlu gieh kbir fil- qasam

tal- arti. Il- fatt li kien qed jistudja taht Cali' zgur ifisser li Wistin kellu talenti ta' pittura kbar go fih. Wistin mexa hafna u

hafna 'l quddiem fl- edukazzjoni artistika fl- iskola tal- Arti tal- belt Valletta. Certament hawnhekk huwa studja l- arti jew

ahjar il- pittura. La kien taht Cali', it- tahrig fil- pittura ma' setax jonqos. Tant Wistin kellu success li nsibu li l- professur

tieghu, Guzeppi Cali ipproponih biex permezz ta' borza ta' studju moghtija mill- Gvern, imur ikompli jistudja l- arti barra

minn Malta, x' aktarx Ruma li sa minn zminijiet imbeghda kienet il- benniena tal- arti. Imma f' din l- imbuttatura, Wistin sab

hafna u hafna xkiel biex insejhulhom hekk, kienu accidentali u mhux edukattivi u artistici. L- ewwel xkiel kien il- fatt li kienet

diga' nghatat borza ta' studju lill- iskultur Malti Antonio Scortino. It- tieni xkiel kien li kienet kemm ghadha kemm inghatat

borza ta' studju lil Frangisku, maghruf Cikku Camilleri li kien propju huh. Wiehed irid jirrealizza li dak iz- zmien il- bagit tal-

boroz ta' studju kienu limitati hafna u hafna ghalkemm li nghidu li bhala nazzjon konna fortunati li dawn il- boroz bdew

jinghataw. Ma' ninsewx li konna taht hakma kolonjali u kolonjalisti ftit kien jimpurtahom mit- talent lokali. It- tieni haga l- fatt

li huh kien rebah diga borza ta' studju kienet tkun tidher stonatura kbira hafna li membru mill- istess familja jinghata din l-

opportunita' Imma d- destin, ix- xorti jew il- pjan t' Alla, ma' nafux x' wiehed jista' jaqbad isejjahlu, kellu jkun mod iehor.

Wiehed mill- qraba ta' Wistin li kien jghix f' Malta, propju gewwa Bormla kien ir- ragel taz- zija tieghu u n- nannu ta'

Guzeppi Caruana (1887 - 1973) maghruf bhala Ta' Marcjol li hallas il- borza ta' studju jew scholarship lil Wistin biex mar

jistudja Ruma. Guzeppi Caruana kien statwarju maghruf hafna u tana tant xoghlijiet artistici sbieh. Kien ukoll restawratur

hili u kien dan Guzeppi Caruana, Ta' Marcjol li biddel il- maskla tal- wicc tal- Madonna Addolorata tal- vara tad- Duluri

mahduma minn Mastru Saverio Laferla li tinsab fil- knisja Frangiskana maghrufa bhala Ta' Giezu fil- belt Valletta. Biss

qabel ma' kiseb din l- ghajnuna imprezzabli, Wistin, peress li go fih kien qed ihoss il- gibda artistika lejn l- iskultura u l-

immodellatura huwa attenda ghal- lezzjonijiet ghand l- iskultur Vincenzo Cardona li kien ghadu kemm waqqaf skola tal-

iskultura u l- immodellatura. Din il- grajja kienet esperjenza ta' barka kbira ghal Wistin. Minn rajh u mghejjun

finanzjarjament minn nannu ta' Guzeppi Caruana, ir- ragel ta' zitu, Wistin telaq lejn Ruma fil- kullegg akkademiku tal- arti,

Accademia San Luca. Hawnhekk huwa kellu 22 sena. Telaq lejn Ruma fl- 1907. F' Ruma Wistin dam sentejn jistudja f' din

l- akkademja renomata u msemmija mad- dinja kollha. Huwa studja taht Pietro Canonica, Filippo Coppa, l- iskultur

Pizzardi, Mancini u Mastroianni, kollha ghalliema maghrufa u ta' stoffa kbira. Pietro Canonica twieled f' Turin, l- Italja fl- 1

ta' Marzu 1869 u miet gewwa Ruma fit- 8 ta' Gunju 1959. Ma' Pietro Canonica tghallem hafna dwar it- teknika tal-

kartapesta. Imma jidher li kien Filippo Coppa, artist minn Ruma li kisser lil Wistin fl- arti tal- kartapesta. U minhabba din l-

edukazzjoni li t- teknika tal- kartapesta ta' Wistin Camilleri hi tant differenti minn dik it- teknika uzata mill- istatwarji Maltin

ghax dan il- professur influwenza sew lil Wistin fl- istil li kellu jhaddan. Ma' setax jonqos li kemm dam Ruma, Wistin ma'

nnamrax mal- arti Taljana. Ruma mhux biss il- benniena tal- Kristjanezmu imma hi wkoll il- benniena tal- arti. F' Ruma

nsibu il- kapulavuri tal- artisti maghrufa u msemmija. Wistin dam jistudja Ruma sentejn. Kienu snin ta' tahrig profond u

iebes. Tahrig li wessaghlu orizzonti godda fil- hajja artistika tieghu. Ma' kienx bizejjed ghal Wistin li jattendi l- Accademia

di San Luca ghax Wistin Camilleri wara l- lezzjonijiet f' din l- akkademja, filghaxija kien imur jitghallem ix- xoghol tal-

kartapesta ghand Filippo Coppa. F' dan iz- zmien ta' studju f' Ruma huwa kien iltaqa' mal- iskultur Malti, iz- Zebbugi

maghruf Antonio Scortino. Ghalkemm kienu diga jafu lil xulxin u Wistin kien midhla tal- familja Scortino, l- aktar lil Frangisk

Saverio Scortino, meta l- ahwa Scortino kienu qed jaghmlu xi xoghol gewwa il- Bazilika tan- Nadur, ir- relazzjoni taghhom

zviluppat fi hbiberija artistika kbira, 'il quddiem. Wara dawn is- sentejn insibu li Wistin rega' gie lura Malta. Lura Malta

Wistin kompla jistudja l- arti taht zewg pitturi genji li kienu fil- quccata nett tal- arti Maltija. Dawn kienu Guzeppi Cali u

Lazzaro Pisani (1854 - 1932).  Barra dan, Wistin Camilleri ghamel madwar sena u nofs mal- pittur Taljan, Attilio Palimbi

meta kien qed ipitter is- saqaf tal- knisja kolleggjata ta' San Pawl Nawfragju fil- belt Valletta. Hawnhekk nergghu naraw lil

Wistin jitkisser taht tliet artisti li kienu pitturi famuzi, xi haga li ggaghlna nahsbu li Wistin kien qed iberren f' mohhu ukoll ikl-

pittura. Wistin kien ukoll habib kbir tal- Ahwa Francesco Saverio (1875 - 1958) u Antonio Scortino (1879 - 1947).

Francesco Saverio kien qed jaghmel id- dekorazzjoni tas- saqaf tal- knisja Bazilika tan- Nadur Ghawdex, flimkien ma' Piju

Cellini. Kien progett kbir li dam sejjer tlettax -il sena shah. Wistin kien ta' daqqa t' id ukoll lil dawn iz- zewg artisti kbar.

Wistin kien ukoll habib ma' artisti kontemporanji li gew ftit wara bhalma kienu Ganni Vella u Guzeppi Vella. Wistin

ghenhom ukoll ghax kien hu li jipproponihom biex jafdaw ghandhom xoghlijiet ta' pittura gewwa Ghawdex. Meta fil-

Bazilika ta' San Gorg, Mons. Guzeppi Farrugia, imlaqqam Ta' Vers tkellem mal- arcipriet fuq San Pietru u San Pawl,

Wistinu kien il- medjatur ma' Attilo Palombi. Wistin kien ukoll medjatur mal- kappillan ta' Kercem meta kienu ser isiru l-

kwadri ta' Sant' Anna u San Gwakkin. Insibu li fl- 1910, Wistin Camilleri mar jistudja gewwa Napli ghand l- iskultur Gulio

Muschetti. S' issa ma' nafux kemm zmien Wistin ghamel gewwa Napli. Li hu zgur li kien minghand dan l- artist li Wistin

Camilleri tghallem jahdem ix- xoghol fit- teknika tal- istucco. Kollox jindika li issa Wistin kien lahaq il- milja edukattiva

tieghu. Kienet mixja twila mhux hazin u jidher li dak li kien tghallem b' tant herqa u dedikazzjoni, jibda jwettqu fil- prattika

billi jibda jahdem u johloq xoghlijiet kbar tal- arti. Hawnhekk ninnotaw kemm kienet kbira l- gibda ta' Wistin Camilleri lejn

Ghawdex. Forsi setghet kienet l- imhabba tieghu lejn ommu li geghlitu jaghzel lil Ghawdex il- post ewlieni fejn jibda

jahdem fih. Issa Wistin kellu erba' u ghoxrin sena. Bniedem matur. Bniedem edukat u erudit. Bniedem tal- affari tieghu.

Qataghha li jitfa' l- ankri tieghu f' Ghawdex u r- Rabat fejn kien ghex u trabba', kienet l- ghazla donnha naturali tieghu. Ma'

qaghadx jisperimenta jew jizen il- vantaggi ghal xoghlu u hidmietu. Ghawdex sar id- destin tieghu. Qalb Wistin kienet

imwahhda m' ghawdex b' mod partikulari mar- Rabat. Meta mar lura Ghawdex beda jfittex post, xi garaxx jew remissa

kbira bizzejjed biex ikun jista' jbiddilha f' hanut fejn ikun jista' jahdem ix- xoghlijiet artistici tieghu. L- ghazla waqghet fuq

post li kellu n- numru 97, Triq Ghajn Qatet, ir- Rabat. F' dan il- post Wistin ghex il- parti l- kbira ta' hajtu jahdem u jahdem

tant xoghlijiet artistici sbieh kemm ghal Ghawdex kif ukoll ghal Malta. Mal- medda tas- snin huwa xtara post iehor imiss

mal- bottega. Post fejn ghex hajtu fil- milja taghha flimkien ma' martu Francesca u s- sitt uliedu. Nistu nghidu li hemm

beda u hemm miet ghax minn dan il- post ma' warrab qatt u qatt. Huwa fetah il- casa bottega tieghu fl- 1909. Kienet il-

bidu ta' karriera twila, sabiha, interessanti u artistika ghall- ahhar fejn baqa' jahdem sal- ahhar. Minn Ghajn Qatet, Wistin

Camilleri rrestawra statwi antiki, hadem statwi godda, iddisinja bizzilla t' albi tal- qassisin, gandlieri u kull xorta ta' disinji

ohrajn. Martu Francesca kienet tghinu wkoll fit- tifsil tal- hwejjeg tal- istatwi ghaliex kienet ukoll hajjata gwappa tal- ilbiesi

tat- tigijiet u kienet tahdem ukoll ic- cumbini. Wistin iddisinja wkoll triehi bir- rakkmu li kienet ukoll tahdem martu. L- ewwel

statwa li hadem kienet dik ta' San Kalogeru ghall- knisja Frangiskani Konventwali gewwa r- Rabat Ghawdex. Hija bicca

xoghol artistika ghall- ahhar li ghadha fi stat originali kif harget minn idejh. It- tieni bicca xoghol li hadem kienet il- vara ta'

San Tarcisju Martri li tinsab fil- kappella tal- adorazzjoni maghrufa bhala Ta' Savina. Wistin Camilleri kien bniedem hawtiel.

u ma' kienx marbut b' orarju kif iqassam il- gurnata. Kien jibda l- jum sa minn kmieni filghodu bil- quddiesa tal- ewwel u

jibqa' ghaddej il- gurnata kollha minn bicca xoghol ghal ohra. Ix- xoghlijiet tieghu kien jahdminhom mill- bidu sal- ahhar

hu stess. Arah jipprepara l- abbozzi, jimmudella l- figuri, Vis Sagri, gandlieri, ornamenti, monumenti, xoghlijiet ghall-

oqbra, jinforma, jahdem il- kartapesta, ilibbes l- istatwi, jaghmel il- pedati u sahansitra jdieheb. Kien ihobb johrog ix-

xoghlijiet tieghu miksija bil- gibs fuq il- bankina u fil- gnejna fuq wara tad- dar biex jitnixxfu bix- xemx. Imbaghad jixkatla u

jirfina. Waqt il- hin tal- ikel kont issibu ihazzez xi disinn fuq bicca karta. X' aktarx li kien jahdem wahdu, minghajr lavranti.

Biss kien hemm eccezzjoni ghax giet li kien jghinu Karmenu Camilleri li kien neputih, it- tifel ta' huh Karmenu wkoll. Dan

kien jghinu fl- ixkatlar. Dan Karmenu giet li ssellef xi forom ta' angli minghand Wistin Camilleri. Fil- fatt fl- armar ta' barra

tal- festa ta' San Gorg naraw zewg angli li kien hadimhom dan neputih li tisthajjilhom li huma ta' Wistin, biss jingharfu li

mhux ta' Wistin mill- mod kif inhuma mlibbsin.  Xi ftit snin wara l- mewt tal- maghruf statwarju Carlo Darmanin, Wistin

Camilleri kien avvicinat mit- tifla ta' Carlo Darmanin permezz ta' ittra fejn offrietlu jixtri l- forom ta' missierha ghax hadd

minn uliedu ma' kien interessat li jaqbad il- linja statwarja ta' missierhom. Wistin Camilleri ma' laqax din l- offerta. Bi

prudenza kbira, Wistin roddilha hajr tal- ghazla u l- offerta taghha u bla tlaqliq ma' laqax l- offerta taghha ghax fi kliemu

stess kien jistqarr il- fehma tieghu li x- xoghol juri min hu l- artist. Ghalhekk la kien hili bizzejjed li jimmudella hu stess,

baqa' jingharaf mill- mudelli tieghu u mahduma minnhu biss. Fil- fatt, aktar wara, il forom li bihom kien jahdem Carlo

Darmanin kienu nxtraw minn Karmenu Mallia maghruf bhala Il- Lhudi. Kienet decizzjoni tassew ghaqlija. Wistin Camilleri

qatt ma' xtaq li jkun kopista jigifieri wiehed li jikkopja l- arti ta' xi haddiehor. Huwa xtaq li mill- bidu sal- ahhar ikun artist

uniku li jizviluppa sistema t' arti li tkun tieghu biss, f' kelma wahda originali. Huwa xtaq li juza l- istil tieghu wahdu u fuq

kollox personali. Wistin kien tfajjel b' sahhtu hafna. Kif qalilna ibnu Michael kien tfajjel li mhux biss kien b' sahhtu jerfa'

wejba qamh wahdu, imma kien itellaghha fuq, mat- tarag wahdu wkoll. Wistin kien jghid li s- sigriet kien li jibqa' tiela' u

ma' jiqafx fin- nofs. It- tfajjel Wistin ghalkemm kien ghadu zghir kien jitla' fuq il- bejt idoqq il- bronja. Il- bronja hi strument

muzikali tixbah hafna lill- bebbuxu. Din kienet tindaqq biex tavza lin- nies li kien wasal il- hin li jibda t- thin tal- qamh. It-

thin kien jiddependi hafna fuq ir- rih u ghalhekk ma' kienx isir f' hin regolari, imma meta r- rih jippermetti. Kien ghalhekk

mehtieg id- daqq tal- bronja. Hekk kif in- nies kienet tisma' l- bronja ddoqq, arahom gejjin igorru l- qamh ghat- thin. Il-

hajja taz- zghozija ta' Wistin Camilleri hi hajja li hi mistura ghalina. Forsi dan hu hekk ghax iz- zghozija tieghu kienet

wahda semplici hafna. Biss nahsbu li kienet wahda nteressanti wkoll. Naturalment l- iskola kienet tokkupa l- parti l- kbira

tal- hajja tenera tieghu. Bhal tfal ohrajn kien imur l- iskola u jitghallem suggetti bazici ta' dak iz- zmien. Nafu li kellu trobija

Kristjana. Fil- fatt kien abbati fil- knisja tal- Frangiskani Konventwali li hi ftit passi 'l boghod minn fejn kien joqghod. Wistin

Camilleri kien ihobb jirrakonta l- hajja ta' meta kien tifel, il- prspar li kien jaghmel hu u shabu l- abbatini fil- knisja tal-

Frangiskani Konventwali. Hajja nteressanti ta' tifel li ghex f' dinjita aktar semplici minn din il- hajja kkumplikata tal- lum. Kif

diga' rajna, il- bejgh ta' statwetti u pasturi bdiet aktar tard tohodlu l- hin tieghu bhala student fis- seminarju t' Ghawdex.

Wistin kien jaghti sehmu biex tintrama din l- istess knisja. Wistin Camilleri, barra l- qawwa artistika ta' statwarju kellu

qawwa ohra artistika go fih. Din kienet l- arti muzikali. Jidher li l- muzika kienet ukoll ghal qalbu ghalkemm kellu jitlaq dan

it- talent muzikali aktar 'l quddiem minhabba l- mijjiet ta' kummissjonijiet artistici li kien qed jinghata. Wistin kien idoqq il-

vjolin u l- kitarra. Kien ukoll idoqq il- klarinett u nsibuh bhala bandist mal- banda La Stella, il- banda Gorgjana. L kien

bandist mal- banda La Stella zgur li ma' kienx bandist ta' kafkaf! L- istorja ta' Wistin waqaf idoqq mal- banda hi storja ta'

niket. Ibnu Michael jirrakonta li l- Banda La Stella kienet qed idoqq fis- Sannat. Jidher li l- banda kienet qed idoqq b' hin

kajman u batut ghall- ahhar u jidher li kien qed jinhela wisq zmien. Ghalhekk il- partitarji u ammiraturi bdew jghajtu ''irridu

l- banda ddoqq''. Fl- entuzjazmu tal- festa, in- nies riedu d- daqq. Wistin tkellem ma' tal- kumitat biex il- banda zzid id-

daqq u s- ssisti aktar billi taghti gost izjed lill- partitarji u hekk ma' jiddizappuntawx. Dak il- hin, membru tal- kumitat xejjer

idu u laqat il- klarinett ta' Wistin. Bid- daqqa l- klarinett dahal f' halq Wistin u wegghu hafna. Kien agir li tant wegga' lil

Wistin li qataghha li ma' jdoqqx izjed. Wistin kien ukoll dilettant tal- palk. Fil- fatt kien direttur u xenografu tal- ghaqda

teatrali ''La Forza del Unione''. Biex iwettqu x- xoghlijiet taghhom kienu juzaw is- sala tal- iskola primarja li tinsab fi Triq

Vajringa u kienu juzaw ukoll is- swali tal- isptar centrali, illum il- Ministeru ghall- Ghawdex. Kif dejjem jigri fil- hajja ta' kwazi

kull bniedem, forsi aktar kull ragel, meta jissetilja fix- xoghol tieghu jibda jberrem il- hsieb taz- zwieg. Wistin ma' kienx

eccezzjoni. Issa Wistin kien issetilja sew f' xoghlu. Il- kummissjonijiet bdew dehlin ukoll u x- xoghol jidher li kien se jkun

abbundanti u li n- negozju tieghu kien se jwarrad u jiffjorixxi. B' dan l- element tant importanti fil- hajja tal- bniedem u hu

tant mehtieg biex il- bniedem jibni familja, issa kien f' idejn Wistin. Ghalhekk Wistin beda jahseb biex jidhol ghall- hajja

taz- zwieg. Wistin tefa' ghajnejh fuq Dolores Attard u wara xi zmien, fis- 27 ta' Jannar, 1906, fl- eta' ta' 21 sena,

izzewwigha. Kienet mill- belt Victoria (ir- Rabat) Ghawdex. Dwar l- ewwel mara li kellu Wistin Camilleri nafu li din il- mara

twieldet nhar it- 30 ta' Novembru 1871. Missierha kien jismu Alysio u ommha Antonia Buhagiar. Aloysio Attard u Antonia

Buhagiar izzewgu fil- Katidral t' Ghawdex. Dolores Attard tghammdet l- ghada li twieldet, nhar l- 1 ta' Dicembru 1871. L-

ismijiet li tawha fil- Maghmudija kienu Maria Dolores, Chalcedonia u Josepha. Ic- celebrant kien Dun Pawl Sultana filwaqt

li l- parrinijiet kienu Josepha Meilaq u Chalcedonia Attard. Il- familja ta' Dolores Attard kienet toqghod qrib sewwa tal-

Pjazza San Frangisk biswit il- knisja Frangiskana Konventwali. Il- laqam tal- familja ta' Dolores Attard kienet imlaqqma Tal-





 

Arkitett. Wistin Camilleri u Dolores Attard izzewgu fil- knisja tal- Frangiskani Konventwali ddedikata lil San Frangisk u tigglorifika lil Marija Immakulata. Imma b' niket, il- fortuna ma' dahkitilhomx ghax dan iz- zwieg ghalkemm twal 28 sena, ma' kienx hemm ulied. Dolores mietet nhar il- 31 ta' Marzu, 1934 fl- ghomor ta' 62 sena u giet midfuna fil- kripta tal- Katidral t' Ghawdex. Sfortunatament, kienet mara marradija hafna u minhabba f' hekk kellha l- htiega ta' hafna u hafna kura u hafna spejjez lil Wistinu, b' imhabba l- izjed kbira ma' ddejjaqx jonfoq biex jaghtiha l- kura mehtiega. Dan jurina li Wistin Camilleri kien ghazel siehba li kienet ikbar minnu mhux hazin. F' dan iz- zwieg, waqt li Wistin kellu 21  sena, martu Dolores kella 34 sena, tlettax -il sena akbar minnu. Minn dan iz- zwieg, Wistin ma' kellux tfal. Hekk Wistin mhux biss romol imma safa wahdu, wahdu mill- gdid. Kien ghadu t' ghomor tassew zghir. Wistin Camilleri ghamel zmien twil mhux hazin bhala armel. Qisu erba' snin. Biss kienet haga naturali li Wistin, bhala bniedem li jhobb il- familja jerga' jsib xi siehba ohra u jizzewwigha biex maghha jaqsam hajtu u jibni familja li tant xtaq li jkollu. Din id- darba, Wistin tefa' ghajnejh fuq Frangiska Cauchi mir- Rabat, Ghawdex. Il- familja ta' Francesca Cauchi kienet toqghod fi Triq Sant' Ursula, numru 71 f' dik id- dar fejn qabel ma' xtrawha l- familja ta' Cauchi, kien joqghod Dun Guzepp Diacono. Francesca Cauchi kellha huha li kien qassis Djocesan li kien jismu Dun Gorg li kien jiehu hsieb il- Kuncizzjoni tal- irhib Frangiskani Minuri r- Rabat, Ghawdex. Bil- maqlub tal- ewwel zwieg fejn Wistin sab mara akbar minnu, fit- tieni zwieg sab siehba li kienet izghar minnu fl-  eta'. Wistin zzewweg fil- Bazilika Ta' Pinu li kienet tant ghal qalbu u zewwighom Dun Pio Portelli li kien jigi hu r- rettur tas- santwarju Ta' Pinu u kien ukoll habib tal- familja. Wistin kellu 53 sena waqt li martu Frangiska kellha 29 sena. Francesca twieldet fl- 1 ta' Frar, 1909. Wistin, kif jghidu rabat l- ghoqda li ma' tinhallx nhar it- 12 ta' Frar 1938. Id- divergenza fl- eta' bejn Wistin u Francesca qajmet dizgwid kbir fil- familja ta' Francesca ghax il- genituri kienu opponew lil binthom biex tizzewweg lil Wistin. Kif kienet qalet Ruth Camilleri, it- tifla ta' Alfred Camilleri Cauchi, kif kien qal ukoll iben Wistinu, Mario Camilleri Cauchi, dan id- dizgwid kien wiehed serju hafna u spicca f' negattivita' wkoll. Fil- fatt kellha tahrab u sabet kenn fid- dar ta' huha Dun Gorg. Damet ghandu xi hmistax -il jum sa ma' tranga kollox b' wicc il- gid. Kemm Wistin kif ukoll Francesca seqqdu fid- deher l- ghajdut li fl- imhabba ma' tezistix eta'. It- tnejn hadmu u stinkaw biex dan iz- zwieg ikun success kif fil- fatt kien. Ruth tghid li Francesca kienet thobb tghaddi hafna drabi minn quddiem il- hanut tax- xoghol ta' Wistin. X' aktarx minn hawnhekk nibtet l- imhabba bejn Wistin u Francesca li tant irnexxiet u kienet success. Kif qal ukoll Mario Camilleri Cauchi, Francesca kienet thobb tghid li kienet fortunata ghax ghalkemm kienet izzewget persuna akbar minnha kellha x- xorti tant tajba li gawdietu ghall- snin twal hafna. Il- kejk tat- tieg kien ghotja generuza u personali tal- Isqof t' Ghawdex, aktar tard Arcisqof ta' Malta, Mons Mikiel Gonzi. Dan juri f' liema stat l- Isqof Gonzi kien izomm lil Wistinu. Mal- ewwel mara Wistinu kien ghammar fil- mithna ta' Ghajn il- Qatet. Izda wara kien xtara d- dar ta' Triq Ghajn Qatet qabel ma zzewweg lit- tieni mara. Fid- dar ta' Ghajn Qatet, il- koppja l- gdida ghamlet l- ghamara taghha. Minn din il- ghaqda qaddisa, Wistin kellu familja tant sabiha ta' sitt ulied. Tnejn nisa u erba' subien. Dawn kienu: Josephine li twieldet fis- 17 ta' Jannar 1939, Pawlu li twieled fit- 2 ta' Dicembru 1940, Alfred li twieled kwazi fl- eqqel tat- Tieni Gwerra Dinjija, fl- 24 ta' Jannar 1943, Katarina maghrufa bhala Rina li twieldet fid- 9 t' Awwissu 1945, Mario li twieled fl- 14 t' Ottubru 1949 u Michael li twieled fit- 3 ta' Frar 1951. Pawlu hu pittur tassew renomat li tana pittura tant u tant sabiha, joqghod ir- Rabat, Ghawdex. Pawlu zzewweg lil Maryrose Bezzina nhar l- 20 ta' Lulju 1969. Mario hu nduratur u restawratur ta' hila kbira li joqghod l- Gharb, Ghawdex. Mario zzewweg lil Tereza Cassar fl- 14 ta' Settembru, 1974. Michael hu wkoll skultur u statwarju ta' hila' kbira u joqghod in- Nadur, Ghawdex. Michael izzewweg lil Veronica Grima nhar it- 23 ta' Settembru, 1978. Wistin kien bniedem li jhobb lil uliedu. Wistin kien mhux biss jghallem lil uliedu t- teknika tax- xoghlijiet artistici, imma kien jghinhom ukoll u jharrighom tajjeb ukoll. Meta wliedu kibru u bdew jahdmu xi statwi huma wkoll, Wistin kien ihallihom juzaw il- forom tieghu. Kien jghinhom u jaghmillhom il- qalb. Ibnu Pawlu, il- pittur tant kbir kien tghallem it- teknika tal- pittura tal- knejjes minghand missieru stess u naturalment kompla jirqomha b' aktar taghlim. Missieru Wistin ghallmu t- teknika tal- qisien. Wistin kien tghallem din it- teknika minghand Guzeppi Cali' u Lazzaro Pisani. Waqt il- hidma t' uliedu, Wistin kien ikun hemm biex jaghti l- pariri tieghu. Min- naha l- ohra, Pawlu ghazel lil missieru bhala mudell fil- pitturi li kien iwettaq. Wistin kien tassew missier mimli mhabba ghal uliedu. Rigward it- trobbija, ibnu Mario Camilleri Cauchi jghid li missieru Wistinu ma' kienx jaf bi swat. Qalilna li qatt ma' refa' jdejh fuqhom. Minkejja dan kien bniedem ta' dixxiplina wkoll ghax kien icanfarhom b' dik il- harsa ta' sudizzjoni u ta' rispett kbir mil- lat tieghu ma' uliedu kif ukoll mil- lat ta' uliedu lejn missierhom. Uliedu kollha kienu jhobbuh. Meta Wistinu xjah kienu jhobbu johorguh xi dawra bil- karozza. Uliedu wkoll, b' mod partikulari Mario u Alfred kienu jahdmu hafna mieghu u qribu. Ftit nafu fuq l- aspett ta' pittura ta' Wistin Camilleri. Jista jkun li l- karriera li bena bhala statwarju, skultur fil- gebla Mlatija ftit li xejn hallietlu zmien biex jizviluppa l- hila tieghu bhala pittur. Biss nafu li hadem xi fti xoghol fil- pittura wkoll. Nafu bhala xhieda u ezempju ta' dan li Wistin Camilleri pitter ix- xbieha ta' Sant' Anjese li naraw fil- bandalora tal- ghaqda religjuza mwaqqfa fil- knisja tas- sorijiet Dumnikani tar- Rabat, Ghawdex, il- Figli di Maria. Din saret fl- 1932. Wistin ukoll pinga l- bandalora li titqieghed fuq l- ambone fil- festa tal- Immakulata li tigi mfakkra fil- knisja tal- Frangiskani Konventwali fir- Rabat, Ghawdex, li tigglorifika lill- Immakulata nhar it- 8 ta' Dicembru. Insemmu wkoll l- ark trijonfali li naraw fl- Gharb, Ghawdex, mizbugh jew forsi ahjar impitter minn Wistin Camilleri ghax dan l- ark naraw fih hafna fjuri u disinji rqaq li trid hila ta' pittur biex tpingihom. Gewwa l- kappella tal- Kuncizzjoni gewwa l- Qala, Ghawdex, hemm zewg pitturi li hadem Wistin Camilleri li huma l- pittura tal- Qalb  ta' Gesu u l- pittura ta' San Guda Taddew. Ghall- knisja tal- Frangiskani Konventwali li tigglorifika lill- Immakulata, Wistin Camilleri pinga lil Sant' Antnin. Din il- pittura titqieghed fuq l- artal ta' Sant Antnin meta l- istatwa ta' dan il- qaddis tkun barra minn fuq l- artal. Pitter ukoll il- kwadru ta' San Bonaventura. Hadem ukoll pitturi f' kollezzjonijiet privati bhall- xenografiji lokali, Natura Morta u hafna ohrajn. Biss ix- xehta naturali tieghu dejjem kienet bhala statwarju u skultur. Fil- hidma tieghu bhala statwarju u pittur tal- istatwi u l- vari, Wistin hareg bl- idea tant sabiha li l- frizz tal- ilbiesi jsir tad- deheb. Il- kelma frizz tfisser it- trufijiet tal- komma, trufijiet tal- ilbiesi, mghadud id- dawra tal- ghonq u l- borduri fit- trufijiet tal- mantalli. Il- hidma artistika ta' Wistin bhala restawratur tal- pittura tidher li hi limitata wkoll daqskemm kienet limitata il- hidma artistika tieghu bhala pittur. Imma nafu fi zgur li Wistin irrestawra diversi pitturi. Fiz- Zebbug, Ghawdex, Wistin Camilleri rrestawra l- pitturi tal- kwadri tal- Via Sagra. Din il- Via Sagra harget minn idejn il- pittur Michele Busuttil permezz ta' kuntratt li sar fid- 9 t' Ottubru 1805 u swiet 225 skud. Dan ir- restawr, Wistin wettqu fl- 1964 f' liema sena kienu saru l- gwarnici godda taghhom minn Toni Mallia u ndehba mid- ditta Darmanin Guilders tal- belt Valletta. Xoghol iehor ta' restawr f' din il- parrocca arcipretali hu r- restawr tal- pittura mirakuluza tal- Madonna tal- Kuncizzjoni, l- ewwel titular tal- parrocca. Wistin irrestawrah fl- 1958. Is- sengha artistika ta' Wistin bhala restawratur tal- pittura, tohodna wkoll fil- kappella ddedikata lil San Dimitri gewwa l- Gharb, f' Ghawdex. Din il- kappella, skont data mnaqqxa fl- istess ehomkappella, l- 1810, tidher li nbniet f' dik is- sena. Nahsbu wkoll li l- kwadru titulari tpitter f' dik is- sena wkoll. Dan il- kwadru kien gie restawrat minn Wistin Camilleri fl- 1937. Wistin Camilleri hu maghruf ghax- xoghlijiet tieghu fil- kartapesta. Imma nafu wkoll li Wistinu kien bniedem li jinqala' hafna ukoll biex jiskolpixxi fil- gebla Maltija ghalkemm f' dan il- qasam ix- xoghlijiet tieghu, fejn jidhlu statwi, m' humiex tant ta' ghadd kbir. Biss huma sbieh hafna u jilhqu livell gholi hafna f' dik li hi arti. Beda jahdem fil- gebla sa minn eta' tenera hafna. Hekk insibu li meta kellu biss 15 -il sena, Wistinu beda jahdem iz- zewg statwi ta' San Pietru u San Pawl li naraw fuq il- fontispizju tal- knisja tal- Kapuccini gewwa Ghawdex. Dik il- knisja li tintlemah hekk kif wiehed jaqbad it- triq li tiehdok lejn Marsalforn. Lestiehom fi zmien sena. Naqqax ukoll l- istatwa tal- Madonna tal- Kuncizzjoni fl- 1903, li naraw fil- faccata tal- knisja ddedikata lill- Kuncizzjoni tal- patrijiet Frangiskani Konventwali fir- Rabat, Ghawdex. Kien ghadu ta' eta' tenera meta hadimha. Din hi statwa sabiha hafna u hi replika tal- istess statwa tal- Fratellanza tal- Kuncizzjoni li nsibu fl- istess knisja msemmija mahduma minn Salvu Psaila fl- 1848. Minkejja li hi kopja, din l- istatwa tgawdi prestigju artistiku kbir. Flimkien mal- istatwa tal- Kuncizzjoni hadem ukoll zewg statwi ohra li jinsabu wkoll fl- istess knisja Frangiskana Konventwali. Dawn huma l- istatwa ta' San Bonaventura u l- istatwa ta' Sant' Antnin. F' dawn iz- zewg statwi kien ghenu wkoll Frangisk Cassar. Dawn iz- zewg statwi tnaqqxu go hanut ta' skultur iehor fi Triq Porta Reale fir- Rabat u tqieghdu nhar il- 5 ta' Lulju, 1906. Fil- gebla Maltija Wistin skolpixxa ukoll tnax -il statwa li naraw fil- Bazilika ddedikata lill- Madonna Ta' Pinu gewwa Ghawdex. Wistin kien hejja l- abbozzi taghhom izda dawn inhadmu l- Italja u kien responsabbli ghalihom Pawlu Pace li kien jigi n- neputi tal- Isqof Guzeppi Pace. Imma barra x- xoghol ta' Appostli fil- gebla Maltija gewwa l- Bazilika Ta' Pinu, Wistin Camilleri kien responsabbli mill- iskultura tant elaborata li naraw f' din il- Bazilika Santwarju Marjan u ddisinja kif ukoll naqqax hafna mill- iskultura mill- isbah fil- gebla Maltija gewwa l- Bazilika tal- Madonna Ta' Pinu li fil- ghadd taghha tlahhaq l- elf u tmien mitt bicca. Wistin kien inaqqax disinji tassew sbieh fil- gebla Maltija u hadem xoghlijiet tassew sbieh u originali f' dan il- qasam ta' skultura. Xoghol li hu l- akbar kapulavur f' dan il- qasam tal- arti. Fil- Ghasri, Wistin Camilleri wettaq skultura fil- koppla tal- knisja parrokkjali. Ghall- knisja ta' Kercem, Wistin Camilleri hadem l- istatwa ta' San Girgor li tinsab fuq il- faccata tal- knisja parrokkjali. Ghall- knisja parrokkjali f' Ta' Sannat Wistin Camilleri hadem hafna skultura fil- gebel tas- saqaf taghha. Fir- Ramla l- Hamra naraw l- istatwa tant helwa tal- Madonna tal- Bambin, il- Madonna tal- Isperanza, li hi wkoll xoghol ta' Wistin Camilleri. Din l- istatwa tqeghdet f' postha f' Jum il- Hadd, 24 t' April, 1966 u swiet 40 lira sterlina. Fil- gebla Maltija nsibu wkoll zewg statwi ta' San Guzepp. Wahda minn dawn iz- zewg statwi tinsab hdejn dik l- arkata helwa li donnha tifred il- belt tar- Rabat mill- kumplament tal- irhula l- ohra Ghawdxin tax- xaqliba tar- rahal tal- Gharb. Din l- arkata minn tahtha tghaddi ghall- hora tal- Bazilika tal- Madonna Ta' Pinu. L- istatwa l- ohra ta' San Guzepp mahduma fil- gebla Maltija, insibuha wieqfa fejn il- kappella ddedikata lil- Lunzjata, li hi kappella tant sabiha u pittoreska li nsibu fil- wied tal- Lunzjata gewwa r- Rabat, Ghawdex. Wistin hadem ukoll nicec fil- gebla Maltija kif ukoll monumenti ghal fuq l- oqbra. Gewwa l- Gharb, ir- rahal li fih twieled il- mibki isqof t' Ghawdex, Mons Nikol Cauchi nhar it- 2 ta' Marzu 1929, Wistinu hadem l- istatwa u n- nicca ta' Kristu Sultan li naraw fuq il- faccata tad- dar fejn twieled u ghex Mons Nikol Cauchi. Wistinu hadem ukoll xoghol ta' galleriji skulturati li tant isebbhu d- djar Ghawdxin. Bhala ezempju nsemmu l- gallerija tad- dar ta' Dun Guzepp Tabone gewwa l- Gharb ukoll. Wistinu hadem ukoll hafna nicec. Gewwa l- Gharb ukoll, ezattament fil- midfen maghruf bhala Taz- Zejt, insibu statwa ferm sabiha mahduma fil- gebla tal- Pieta'. Hi statwa fuq qabar li Wistinu hadem f' blokka wahda u shiha tal- gebel. Mhux biss skolpa imma hadem disinji ta' xoghlijiet li hadem hu stess. Element qawwi li juri l- hila li Wistin kellu fil- qasam tad- disinn. Kollha disinji differenti. Qed nirreferu ghall- iskulturi li naraw inferrxin mal- Bazilika kollha tal- Madonna Ta' Pinu. Disinji tassew sbieh u originali li qeghduh fi klassi ghalih wahdu. Hu dokumentat li Wistin hadem 1,800 disinn ghal din il- knisja. Wiehed jinnota hawnhekk kemm Wistin Camilleri dahhal xbihat ta' annimali li ghandhom tifsira religjuza. Insemmu l- haruf, il- pagun, in- naghag u l- pelikan. Dari kienu jahsbu li l- pelikan kien iqatta' minn gismu biex jitma' lil friehatu. Ghalhekk sar xbiha ta' Kristu li tana gismu u demmu biex jittiehed minna fl- Ewkaristija. Xi haga li turi l- hila li Wistin kellu fil- qasam tad- disinn. Kollha disinji differenti. Ghall- Bazilika tal- Madonna Ta' Pinu mhux biss hadem l- iskultura, imma hadem ukoll diversi statwi fil- gebla Maltija bhalma huma dawk tal- appostli, diga' msemmija. Wistin kien ihobb imur jahdem fil- knisja, aktar tard Bazilika tal- Madonna Ta' Pinu nhar ta' Tnejn, nhar t' Erbgha u nhar ta' Gimgha. Kien jaghzel tlett ijiem fil- gimgha biss biex fil- jiem l- ohra jkun jista' jkompli jlahhaq max- xoghlijiet l- ohra, li ma' kinux ftit, li kienu jordnawlu u jikkummissjonawlu. Wistin gharaf li kien ta' htiega kbira li jibqa' jzomm kuntatt mal- klijenti l- ohra biex hekk appena jlesti xoghlu fit- tempju tal- Bazilika Ta' Pinu, il- hidma tieghu titkompla biex il- hobza ta' kuljum ma' tieqafx. Mieghu kien hemm jghinuh certu Gorg imlaqqam il- Haxiex. Kien hemm ukoll certu Karmnu Cini li kien miz- Zebbug, Ghawdex. Insemmu hawnhekk li Karmnu Cini flimkien ma' ibnu Leli, hadem hafna xoghol ta' skultura fil- gebla Maltija geww Malta. Fl- 1969 Leli naqqax  u skultura l- fontispiza fuq wara tal- knisja Arcipretali, aktar tard Bazilika tar- Rotunda tal- Mosta. Hadem l- iskultura fil- knisja parrokkjali, aktar tard Arcipretali tal- Mellieha li dam sejjer mill- 1970 - 1983. Hadem ukoll skultura fil- Bazilika Dumnikana tan- Nazzarenu f' Tas- Sliema. Persuna ohra li ghenet ghal ftit taz- zmien lil Wistin Camilleri fl- iskultura tal- Bazilika Ta' Pinu kien Dun Spir Sammut minn Hal Balzan li dak iz- zmien kien ghadu seminarista. Dun Spir kien qatta' l- arkati tal- koppla l- kbira tal- knisja parrokkjali ta' Hal Gharghur. Dun Spir thajjar jghin lil Wistin Camilleri fix- xoghol tal- iskultura ghax dak iz- zmien meta seminarista kien iwettaq xi xoghol b' risq xi knisja kien jiffranka l- hlas dovut li seminarju li fih kien qed jistudja Dun Spir Sammut. Gara imma li s- seminarista Dun Spir rcieva l- kont tas- seminarju u minkejja l- protesti kellu jhallsu. Dun Spir tfantas bl- ikrah u waqaf jiskolpixxi! Stejjer sbieh ta' bnedmin li ahna! Tul il- binja tal- istruttura tal- binja tal- Bazilika tal- Madonna Ta' Pinu, insibu incident li kien xi ftit ikrah. Meta kienu qed itellghu x- xbiha mahduma minn Wistin Camilleri ta' San Gwann l- Evangelista gara ncident fejn wiehed mill- haddiema spicca qata' subghajh barra! Kien incident doloruz hafna li ahna bhala umani nhossu wisq li ncident bhal dan sehh. Tibdil li sar kontra x- xewqa ta' Wistin Camilleri, l- Perit Vassallo kienet li skont kif ippjanat l- inkwadri tal- artali tal- gnub li naraw illum f' din il- Bazilika kellhom bassorelievi bil- fond taghhom muzajk tad- deheb u li kellhom isiru fuq l- istess stil tal- binja tal- knisja. Imma l- pjan kien imdawwar u flok il- bassorilievi saru l- inkwadri li naraw illum mill- pitturi Caffererori u Envin Cremona (1919 - 1987). Id- disinn tal- bizzilla tal- alba tal- vara titulari ta' San Nikola ta' Bari hareg ukoll minn idejn l- istatwarju celebri, il- Kavallier Kommendatur Wistin Camilleri fl- 1958. Wistin zied lil din il- figura, it- tunicella ta' taht il- pjaneta. Dan kien l- ahhar disinn li hadem, hadmu fuq il- post, gharkupptejh mal- istatwa, meta kellu 73 sena. Wistin kien tqabbad biex jaghmel disinji u dekorazzjonijiet tal- karozzella statali li kellha tintuza biex iggorr fiha l- koppja rjali tas- Sultan Dwardu VII u s- sultana Alexandria f' April tal- 1903. Kien unur kbir ghal Wistin li wettaq dan ix- xoghol tant partikulari b' reqqa tant kbira. Mhux biss id- disinn imma hu stess hadem din il- karozzella bil- kartapesta fuq qafas tal- injam. Kienet karozzella mzejna tajjeb hafna b' fauns u rgiel li minn qaddhom 'l isfel jinzel denb ta' huta. Minn din il- karozzella ma' baqa' xejn, anqas ritratt ta' tifkira. Tissemma fil- ktieb ta' Guze' Galea tar- Rabat, Ghawdex. Baqa' biss xi forom li Wistin hadem fuqhom. Xoghol iehor ta' disinn mahdum minn Wistinu hu d- disinn tax- xalla tal- bizzilla ta' Lady Laycock, li zewgha kien gvernatur ta' Malta. Disinn iehor li ghamel unur kbir lil Wistin Camilleri, li hadmu wahdu, hu d- disinn kolossali, artistiku u famuz tal- Monument li fih jistrieh il- korp ta' Kristu Mejjet li jinsab fil- Bazilika tal- Mosta. Hu disinn elaborat li wettqu fil- prattika ' tant hila partikulari, Toni Agius tal- Birgu, imlaqqam Il- Pesis, fl- 1924 b' kordinament shih ma' Wistin. Fir- ricerki taghna sibna li d- disinn tal- Monument seta' hareg bejn Wistin Camilleri u Toni Agius, hidma ta' flimkien, imma kif qalilna ibnu, il- Kav. Alfred Camilleri Cauchi, id- disinn ta' dan il- Monument hareg minn idejn Wistin Camilleri biss. Wistin kompla jwiezen lil Toni, permezz ta' pariri aktar tard meta dan il- Monument ta' Kristu Mejjet beda jinhadem. Disinn iehor li hadem Wistin kien id- disinn li fuqu kellha tinhadem il- bizzilla Ghawdxija tal- alba li nghatat bhala rigal lill- Papa Piju XI fl- 1933. Dik is- sena kien habat l- Anno Santo. F' Ghawdex kien organizzat pellegrinagg ghall- belt eterna ta' Ruma li kien tmexxa mill- Isqof t' Ghawdex Mons. Mikiel Gonzi. Wistin Camilleri kien xierek dan il- pellegrinagg lejn Ruma. Din il- bizzilla nhadmet minn mart Wistin, Francesca. Wistin hadem ukoll hafna disinji ghall- bizzilli tal- albi tal- qassisin. Id- disinji tal- bizzilla Ghawdxija kienu hafna aktar fil- ghadd ghax dawk li kienu jahdmu l- bizzilla, kollha kemm huma kienu jmorru ghand Wistin Camilleri ghal dan il- ghan. Aktar u aktar meta kienu jkunu jridu disinji partikulari ghall- hwejjeg partikulari. Il- qassisin, kemm Maltin kif ukoll Ghawdxin ma' ddejqu qatt jersqu lejn Wistin Camilleri biex idommilhom disinji ghall- parametri liturgici u xoghlijiet ohra mehtiega ghall- knejjes sbieh taghna. Xoghol ta' disinn iehor li wettaq Wistin Camilleri kien propju id- disinji kollha tat- triehi tal- altari li naraw fil- Katidral fir- Rabat, Ghawdex. Dawk it- triehi homor li wara jkunu rrakmati bid- deheb. Certament huma kapulavur ta' disinji ta' Wistin Camilleri li wara zdidilhom id- deheb mill- komunita' tas- sorijiet Karmelitani tal- Klawsura ta' Bormla. Kien Dun Tarcisju Gatt li mexxa dan il- hsieb nobbli biex hekk qeghdin ingawdu kapulavur tassew mill- isbah. Ta' sbuhija partikulari huma t- triehi tal- artal maggur u dak tas- Salib Imqaddes. Wistinu ddisinja wkoll il- pavaljun ''Mant'' ghall- istess Santa Marija. Dan il- pavaljun kien iddisinjat b' zewg angli - refghat fl- 1957. Il- kumitat tal- banda tal- parrocca tal- Gharb, Ghawdex fl- 1946 xtaq li ghall- festa titulari tal- Madonna tal- Vizitazzjoni jsir plancier gdid flok dan antik li kien hemm qabel. Huma talbu lil Wistin Camilleri biex jahdmilhom id- disinn ta' dan il- plancier gdid. Kienu zminijiet iebsa ghax kienet ghadha kif spiccat it- tieni gwerra dinjija. Il- plancier tlesta fl- 1947 imma kien ghadu mhux mizbugh liema zebgha saret aktar tard. Aktar 'il quddiem sarulu brazzi godda kif ukoll angli li kienu mahduma minn Wistin Camilleri stess. Xoghol iehor ta' disinji din id- darba tal- iskultura tal- knejjes parrokkjali kemm tal- Gharb kif ukoll tal- Ghasri, inhadem ukoll minn Wistin Camilleri. Ghall- knisja parrokkjali tal- Ghasri, Wistin Camilleri hadem id- disinji tal- koppla. Dan kif fissrilna ibnu, il- Kav. Alfred Camilleri Cauchi. Wistin Camilleri ddisinja wkoll il- pavaljun sabieh ghall- knisja tal- Irhib Frangiskani Konventwali tar- Rabat, Ghawdex, li tahtu toqghod l- vara tant artistika tal- Kuncizzjoni, gawhra artistika tal- iskultur Salvu Psaila li hadimha fl- 1848. Xoghol iehor ta' disinji, din id- darba disinji ta' skultura ghall- knisja tas- Sannat li nhadem ukoll minn Wistin Camilleri. Fis- seklu sittax u sbatax xterdet b' qawwa d- devozzjoni lejn il- martri li kienu mietu tul il- persekuzzjoni Rumana sar- raba' seklu tal- Kristjanizmu. Dawk iz- zminijiet raw qawmien fl- arkeologija Kristjana u bdew jinsabu katakombi li fihom kien hemm midfuna igsma ta' dawn il- martri qaddisa. Dawn l- oqbra kien ikollhom is- simbolu tal- martirju fuq l- oqbra taghhom u ghalhekk kienet haga zgura li dawn kienu martri qaddisa. L- isem taghhom ma' kienx maghruf. Ghalhekk il- knisja kienet taghtihom isem, li ghalkemm kien isem fittizju dejjem kellu tifsira ta' xi virtu' qaddisa. Hekk Pacificus ifisser bniedem tal- paci. Vittorio jfisser rebbieh. Felicjan ifisser il- ferh qaddis. Insomma nistghu nkomplu hekk. F' pajjizna l- moviment devozzjonali beda lejn is- snin 1700 jigifieri fis- seklu tmintax. Il- fdalijiet qaddisa kienu jinzammu go kaxxa tal- hgieg f' ghamla ta' urna. Imma biz- zmien bdiet diehla wkoll id- drawwa li ssir figura tal- kartapesta u f' din il- figura jitqieghed il- ghadam qaddis. Naturalment biex inhadmu dawn il- Korpijiet Qaddisa kien mehtieg il- permess tal- isqof tad- djocesi. Fil- bidu tas- seklu ghoxrin l- isqof t' Ghawdex, Mons. Giovanni Marija Camilleri li kien Agostinjan, hass il- htiega li dawn il- korpijiet jibdew jinhadmu minn statwarju wiehed biss. Dan l- isqof hass li l- bniedem l- aktar adattat ghal dan ix- xoghol kien il- Kavallier Kommendatur Wistin Camilleri. Wara l- mewt tal- isqof Giovanni Marija Camilleri O.S.A fl- 1924, Mons Mikiel Gonzi lahaq isqof t' Ghawdex. L- Isqof Gonzi hass li l- amar moghti mill- predecessur tieghu dwar il- hdim tal- Korpi Santi kellhu jibqa' fis- sehh. Ghalhekk il- Korpi Santi mahduma fis- seklu XX, naturalment f' Ghawdex inhadmu kollha minn Wistin Camilleri. Biss nghidu wkoll li Wistin Camilleri hadem ukoll Korpi Qaddisa wkoll hawn Malta. Probbabilment dan l- amar sehh biex ma' jkunx hemm xi forma ta' abbuz. L- ghadam maghluq go kaxxi ssigillati (urni) kienu jittiehdu ghand l- istatwarju. Wistin kien jilqa' dawn il- fdalijiet qaddisa b' rispett u devozzjoni liema bhalha. Wistin kien izomm dawn il- fdalijiet qaddisa fil- kamra tal- genb, fuq mejda maghrufa bhala ''tal- biskuttin'', bl- imnara tixghel quddiemhom, erba' u ghoxrin siegha kuljum. Wistinu kien isakkar tajjeb din il- kamra li ghalih kienet santwarju qaddis, biex fiha ma' jidhol assolutament hadd. Kien jidhol hu biss biex jiehu l- qisien biex ikun jista jahdem ix- xoghol artistiku. Il- process tal- hdim kien l- istess bhal process ta' vari u statwi tal- kartapesta. Biss kien hemm zewg differenzi. Wahda minnhom kienet li l- korp jibqa' miftuh biex permezz ta' dan il- ftuh kienu jqeghdu l- ghadam. It- tieni differenza kienet li fil- korpi kienu jithallew dwawar mikxufin u bil- hgieg biex minnhom kien jidher l- ghadam tal- martri. Minn gewwa l- korp kien jinghata passata kulur ahmar biex l- ghadam qaddis jinqata' minn mal- gibs biex ma' ssirlux hsara. L- urni fejn kienu jinzammu dawn il- korpi qaddisa kienu jigu ssigillati. Dan is- sigill kien jinhall mill- isqof li kien imur personalment id- dar ta' Wistin biex jikser is- sigill biex dan l- ghadam ikun jista jitqieghed gol- figura tal- kartapesta. Imbaghad l- istess isqof kien jerga' jmur biex jaghmel is- sigill gdid. Kien ikun f' dan iz- zmien li l- isqof jaghti permess lil Wistin biex jaqta' xi bcejjec irqaq biex ikunu jistghu jsiru r- relikwi taghhom fit- teki. Meta l- isqof ma' kienx ikun jista' jigi, kien jintaghzel persuna ta' fiducja kbira biex jikser is- sigill jew inkella jaghmel sigilli godda. Biss zgur li l- akbar fergha tal- arti li fiha spikka Wistin Camilleri kienet fil- qasam statwarju tal- kartapesta. Hawn Wistin lahaq l- oghla grad mhux biss fil- kwantita' imma wkoll fil- kwalita'. Wistin Camilleri tana xoghlijiet tant sbieh f' dan il- qasam tal- arti tal- kartapesta. Hadem statwi, armar ta' barra li narawhom fl- istagun tal- festi taghna. Hadem statwi tas- Santi Padri, appostli, angli u qaddisin ta' kull ghamla. L- istorja tal- kartapesta f' Malta tohodna lura, fil- bidu taghha ghand Mastru Saverio Laferla. Kien dan il- bniedem celebri li dahhal ix- xoghol tal- kartapesta fil- gzejjer Maltin. Dan fil- bidu tas- snin tas- seklu 18 jigifieri habta tas- snin 1720. Ix- xoghol fil- kartapesta kompla jizviluppa u sar ghodda mill- aqwa ghax- xogholijiet statwarji. Insibu lill- istatwarju Mosti Antonio Mifsud (1760 - 1830) li kien imlaqqam In- Najci. Warajh insibu lill- iskola ta' Karlu Darmanin. Karlu Darmanin (1825 - 1909) kien il- Princep Statwarju fil- qasam tal- kartapesta li gholla tant lil Malta f' dan il- qasam artistiku. Wistin kien artist prolifiku f' dan il- qasam li kompla fejn hallew ta' qablu. Bhal ta' qablu, Wistin gholla l- isem ta' Malta tant 'l fuq. Wistin studja l- arti tal- kartapesta taht il- professur Pierino Coppa gewwa l- Accademia San Luca, f' Ruma. L- ewwel xoghol fil- kartapesta li hadem Wistin Camilleri kienet il- vara ta' San Kalogeru li narawha fil- knisja ta' San Frangisk fir- Rabat, Ghawdex. Certament l- isbah kapulavur tieghu, almenu kif bosta jtennu, hija l- vara titulari tal- Qalb ta' Gesu tal- Fontana, Ghawdex. Din il- vara tixhed l- akbar hila ta' Wistin Camilleri fil- qasam artistiku l- aktar qabel ma' sfortunatament naqqsu sewwa mill- qies tal- globu li jirraprezenta d- dinja. L- ahhar xoghol li hadem Wistin Camilleri, kienet il- vara tas- Sagra Familja tal- Bidnija, fil- Mosta. Din il- vara processjonali hi xoghol mibdi minnu u mitmum mit- tifel tieghu Michael Camilleri Cauchi. Xoghol Wistin kien il- bidu taghha ghax marad. Rigward id- don kbir li bih kien imzejjen il- Kavallier Kommendatur Wistin Camilleri, tkellem l- istatwarju Mosti Shawn Saliba, li hu wkoll imkisser sewwa fit- teknika tal- kartapesta. Wistin Camilleri ghadda hajtu kollha jahdem ix- xoghol tal- kartapesta. Kien irnexxielu jahdimha b' teknika u kompla jizviluppaha ghall- ahjar bil- materjali li sab fi zmienu. Kien iwaqqaf statwa fi ftit zmien u din hija zgur mertu tal- kapacita kbira li kellu. Kull statwarju ghandu t- teknika partikulari tieghu li taghtih identia' u taghzlu minn statwarji ohra. Il- mod kif kien jipprepara l- kartapesta, il- pozi helwin u devoti ta' kull figura, il- panneggi u l- polikromija tal- istatwi poggew lil Wistin Camilleri fost l- aqwa skulturi u statwarji li qatt kellna f' pajjizna. Wistin kellu go fih gibda lejn it- tafal u dan sa minn ckunitu. Kellu heffa kbira ghall- mudellatura. Dawn il- kwalitajiet ghenuh biex itella' ammont kbir ta' xoghol. Il- bidu ta' dawn l- istatwi, kollha kienu jibdew fit- tafal. Huwa kien jimmudella l- figuri shah b' anatomija perfetta ghalkemm kien jaf li xorta wahda ser jinghattew meta jigu mlibbsin. Kellu diversi mudelli u forom, kollha ta' qisien differenti. L- izghar statwi li hadem fil- kartapesta kienu ta' madwar pied sa ma' jibqghu telghin sa madwar 6 piedi bhala figura. Tal- ahhar huma meqjusa komuni bhala daqs, biss hadem ukoll kurcifiss kbir li kien ikkummissjonat mill- Maltin tal- Kanada li dan kien fih madwar 9 piedi. Kellu diversi korpijiet differenti, kemm ta' angli zghar u puttini, korpijiet ta' nisa, korpijiet t' irgiel u ohrajn aktar immoskulati ghall- tip ta' qaddisin li kellhom il- figura taghhom mikxufa bhalma hu San Gwann Battista, Sant' Andrija. San Mikiel u San Bert. Meta nigu ghall- kurcifissi li kien tant maghruf ghalihom, insibu li hadimhom prattikament f' kull qies. Dawk taz- zewg u tliet piedi li l - aktar li kienu jintuzaw kienu ghas- slaleb tal- fratellanzi. F' dan id- daqs kien hadem kemm Kristu Mejjet u Kristu Agonizzat. Mhux l- ewwel darba li kien johrog kurcifissi mill- forma, bit- terha lesta, wara li kien immudellaha fit- tafal. Il- kurcifissi tal- hames piedi kienu dawk l- aktar maghrufa bhala tal- Muzew li juru lil Kristu mejjet. Il- kurcifissi kbar kienu dawk tas- sitt piedi li dawn jaghmlu parti mill- vari tal- Gimgha l- Kbira u konna nsibuhom Ta' Tliet Sighat. Barra minn dawn ix- xoghlijiet ta' statwi nsibu wkoll li hadem fil- kartapesta diversi ornamenti fosthom id- dekorazzjonijiet fis- saqaf tal- knisja Ta' Sannat, Ghawdex. Dawn jikkonsistu f' diversi angli u puttini li jinsabu jdawru l- arkati tan- navi tal- knisja. Tal- kartapesta huma wkoll il- gwarnici li jinsabu jdawru l- kwadri tal pittura tas- saqaf. Ix- xoghol tal- kartapesta dejjem jaf il- bidu tieghu fit- tafal. minn hawn wiehed ikun jista jiehu l- forom bil- gibs biex go dawn il- forom tohrog il- kartapesta. Il- kartapesta fi zmien Wistin u fi zmien dawk l- istatwarji ta' qablu bhal Carlo Darmanin kienet issir minn kartun tal- kaxxi tal- merkanzija. Il- kartun li kien ikun fih diversi safi fuq xulxin, kien jithalla jixxarrab ghal xi jiem fil- banjijiet fl- ilma. Dan il- kartun kien jibda jinhall u jitfarrak fix- xejn meta wiehed ihokku ma' xulxin. Wara xi jiem kien jitbiddel l- ilma biex il- kartun jitnaddaf mill- kolla li jkollu mieghu. Meta l- kartun ikun inhall kollu, kien jissaffa mill- ilma u hekk ikun jista' jibda jimla l- forom. Il- forma minn gewwa tkun imhejjija bix- xelakk biex ma' tixrobx hafna ilma u go fiha jqieghed karta rqieqa bhal tal- gazzetti. Il- kartun jinghasar biex inehhulu l- ftit ilma li jkun baqa' fih u jpogguh gol- forma fuq il- karta. Il- kartun kien jinghafas bi sponza biex jidhol fid- dettalji kollha tal- forma u dejjem jinghasar halli jitnehhilu l- ilma. Anqas ma' jkollu ilma, aktar jinxef malajr u anqas jickien ix- xoghol tal- kartapesta. Waqt li Carlo Darmanin u l- istudenti tieghu kienu jahdmu l- kartapesta hoxna madwar pulzier, Wistin kien jaghmilha rqiqa madwar 5MM. 

L- informazzjoni rigward Wistin Camilleri mehudha mill- ktieb: Wistin Camilleri - L- ewwel statwarju Ghawdxi li nkiteb mill-

awturi Stanley Mangion u Christopher Magro.

GIUSEPPE CARUANA

(1887 - 1973)

Guzeppi Caruana twieled Bormla fit- 30 ta' Ottubru 1887, mill-genituri Giovanni Caruana u Maria Concetta nee' Zorbios Ii kienet ta' nisel Franciz. Omm Guzeppi Caruana mietet ftit wara t- twelid tieghu u ghalhekk kellu jitrabba ma' zewg zijiet xebbiet anzjani u ma zijuh S. Marcio'. Dan ta' l- ahhar kien hu Ii beda jharreg lil Guzeppi fl- arti minn meta dan kien ghadu daqxejn ta' tifel. F' din I- eta kien diga beda jaghmel vari tat-tafal u tal- kartapesta, kif ukoll xi pasturi ghall- presepju tieghu. F' Bormla fejn huwa trabba kien maghruf bhala ta' Marcio'. Huwa beda l- istudju tieghu fl -arti fl- iskola industrijali tal- Kottonera taht is- Sur Vincenzo Cardona, skultur Taljan. Huwa wkoll tharreg fix- xenografija ma pitturi Taljani, fit- Teatru
Rjal. Aktar tard fis- snin ghoxrin, Guzeppi Caruana dahal jghallem id- disinn fl- iskejjel tal- Gvern. Kien f' dan iz-zmien ukoll li beda jahdem fil- kartapesta u kien jaghmel vari ghall- knejjes u ghat- triqat ghall- festi ta diversi pajjizi.

Giuseppe Caruana 1_edited.jpg

Dan ir- ritratt mehud mis- sit: Um.edu.mt.

Huwa hadem l- istatwa tal- Malta tal- Kalkara fl- 1921 u hija meqjusa fost l- aqwa mix- xogholijiet tieghu. Statwa tajba ohra

tal- Malta Ii harget minn idejn Guzeppi tinsab f' Haz- Zabbar u li kien hadem fis- sena 1924 Ta' min jghid Ii barra l- istatwa

tal- Malta tal- Kalkara, huwa hadem ukoll it- tlett Torok ta' madwara. Din l- istatwa, kienet giet restawrata minn Pawlu

Aquilina tar- Rabat, Ghawdex u ndurata mis- Sur Joe Gatt mill -Birgu. Izda Guzeppi Caruana mhux dawn l- istatwi biss

hadem, imma ferm iktar fosthom hafna statwi tal- Gimgha l- Kbira: ta' I- Ort u I- Veronika (Haz- Zebbug); l- anglu taI- Ort

(Birgu); San Martin (Bahrija); Marija Bambina (Rabat jew ahjar l- Imtahleb); Santa Tereza (Bormla) u hafna ohrajn. Wahda

mill- kummissjonijiet Ii kien ha Guzeppi Caruana fl- 1952 kienet l- inkarigu biex jibdel wicc id- Duluri ta' Giesu tal- Belt.

Wara hafna biza Ii dan seta' ma jintoghgobx, fis- 16 ta' Dicembru ta' l- istess sena l- Fratellanza f' ittra rringrazzjatu u

ferhitlu ghax l- istatwa kienet giet ferm isbah minn qabel. Guzeppi kien maghruf ghall- ucuh sbieh Ii kien jaghmeI Iill-

istatwi tieghu u barra minn hekk huwa kien devot kbir taI- Madonna u artist verament nisrani. Barra statwi Guzeppi hadem

ukoll bosta disinji ghaI hafna knejjes. Fosthom iI- bandaiori tas- sebgha kelmiet Ii jintuzaw ghall- purcissjoni taI- Gimgha I-

Kbira f' Haz- Zebbug. Huwa ukoll iddisinja u pinga bosta standardi fosthom taI- baned, kif ukoll pitter fid- dekorazzjoni ta'

diversi swali fosthom taI- Kazin taI- Banda "San Gorg" ta' Bormla. Izda fuq kollox I- iktar Ii baqa maghruf ghalihom kienu I-

istatwi sbieh taI- kartapesta Ii huwa kien jaghmel. Guzeppi Caruana kien jghallem id- disinn fl- iskejjel tal- Gvern ta' Hal-

Tarxien u Haz- Zabbar. Fl- eta ta' 42 sena huwa zzewweg IiI Maria Borg, it- tifla taI- Kaptan Vincenzo Borg u Maria

Concetta nee' Inglott f' Bormla fit- 12 ta' Awissu 1930. Wara Ii romol huwa rega' izzewweg, din id- darba Iil Maria Stella

Pace, it- tifla ta' Francesco Pace dei Conti Ubaldini u Olumpia nee' Cardona fis- 16 ta' Ottubru 1950 f' Birzebbugia. L-

istatwarju maghruf Guzeppi Caruana miet fit- 30 ta' Gunju 1973 fl- Isptar San Luqa fl- eta ta' 85 sena. Huwa gie midfun

fic- Cimiterju ta' Maria Addolorata fiI- qabar numru 15, kompartiment F, Sezzjoni G, fl- "east division".

L- informazzjoni rigward Giuseppe Caruana mehudha mis- sit: Um.edu.mt.

bottom of page